فصل سوم- به کارگیری انواع روش های پژوهش
روش عبارت از راهی است که برای رسیدن به حقیقت علمی باید طی کرد. روشی موجب میشود که تحقیقات و مطالعات پراکنده پژوهشگر نظم و جهت علمی پیدا کند. به قول مولانا جلال الدین بلخی به نقل از سلیمی (1370)
چون نداند ره مسافر چون رود ؟ با ترددها و دل پرخون رود
هر که گوید های این سو راه نیست او کند از بیم آنجا وقف و ایست
ور بــدانــل دل بـاهـــوش او کی رود هر های و هو در گوش او
هین روش بگزین ترک ریش کن ترک این ما و من و تشویش کن
در فصل سوم محقق باید تمام آنچه را که در طول فرآیند تحقیق انجام داده است، بطور کامل و روشن توصیف کند تا دیگر محققان علاقمند امکان تکرار آن را داشته باشند و همچنین بتوانند میزان کافی بودن، درستی یا نادرستی روشی را که در جمع آوری دادهها و تحلیل نتایج بکار رفته است تشخیص دهند.
در این فصل اجزای زیر باید به دقت و با وضوح برای خواننده مشخص شوند: (وزیری و همکاران، ۱۳۸۳)
جمعیت هدف و روشی نمونه برداری
ابزار تحقیق
طرح تحقیق و منطق انتخاب این طرح خاصی برای تحقیقی
نوع داده ها و روش جمع آوری آنها
تحقیقات علمی بر اساس هدف تحقیق به سه دسته تقسیم بندی می شوند: بنیادی، کاربردی، تحقیق و توسعه (سرمد، بازرگان، حجازی، ۱۳۷۹)
۱- تحقیق بنیادی: هدف اساسی این نوع تحقیقات آزمون نظریه ها، تبیین روابط بین پدیده ها و افزودن به مجموعه دانش موجود در یک زمینه خاصی است. تحقیقات بنیادی، نظریه ها را بررسی کرده، آنها را تایید، تعدیل یا رد می کنند.
۲- تحقیق کاربردی: هدف تحقیقات کاربردی توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاصی است به عبارت دیگر تحقیقات کاربردی به سمت کاربرد عملی دانش هدایت می شوند. نتایج این نوع تحقیقات در زمینه طراحی و بهبود روش های اجرا و مدیریت بر منابع و بهره برداری بهینه از طبیعت و ارتباط موثر با اطرافیان بکار میرود. هدف اصلی پژوهشی کاربردی پیدا کردن راه حلی برای مشکلات زندگی و یافتن زمینه هایی است که نتایج پژوهش های بنیادی را مورد استفاده قرار دهد. (سیفی، ۱۳۸۴ ص ۷۰)
۳- تحقیق و توسعه : فرآیندی است که به منظور تدوین و تشخیص مناسب بودن یک فرآورده تولید شده «طرح ها، روش ها و پروتکلهای درمانی یا برنامه های درسی» انجام می شود. (بورگ و گال، ۱۹۹۸) به نقل از (سرمد و همکاران، ۱۳۷۹) هدف اساسی این نوع تحقیقات تدوین یا تهیه برنامه ها، طرح ها و امثال آن است بطوری که ابتدا موقعیت نامعین خاصی مشخص شده و بر اساس یافته های پژوهشی، طرح یا برنامه ویژه آن تدوین و یا تولید می شود.
مثال:
پژوهشهای مربوط به فیزیک حالت جامد از نوع پژوهش های بنیادی محسوب می گردند. مطالعات مربوط به نحوه ی ساختمان ترانزیستور از نوع پژوهش های کاربردی به حساب می آیند و ساخت تولید ترانزیستورها برای استفاده دردستگاه های الکترونیکی پژوهش تولیدی (تحقیق وتوسعه)به حساب می آیند.
روش پژوهشی شامل تعریف دقیق جامعه آماری و گروه نمونه مورد مطالعه و حجم نمونه، روش نمونه برداری، ابزارهای مناسب اندازه گیری و خصوصیات آنها، اعتبار و روایی ابزارهای مورد استفاده در انجام طرح پژوهشی و روش های آماری تجزیه و تحلیل داده ها بطور کامل در این فصل توضیح داده می شوند.
تحقیقات علمی را میتوان بر اساس نحوه ی گردآوری اطلاعات و داده های مورد نیاز برای پژوهشی به دسته های زیر تقسیم بندی نمود:
تحقیقی توصیفی
تحقیق آزمایشی
تحقیق توصیفی شامل مجموعه روش هایی است که هدف آنها توصیف کردن شرایط یا پدیده های مورد بررسی است. اجرا تحقیق توصیفی می تواند صرفاً برای شناخت بیشتر شرایط موجود یا یاری دادن به فرآیند تصمیم گیری باشد.
مثال:
توزیع سنی افراد جامعه مورد مطالعه چگونه است ؟
سابقه اقتصادی - اجتماعی افراد چه رابطه ای با عملکرد شغلی آنان دارد ؟
۱- تحقیق پیمایشیSurvey reSearch:برای بررسی توزیع ویژگی های یک جامعه آماری روش تحقیق پیمایشی بکار میرود این نوع تحقیقی میتواند برای پاسخ به سوال های پژوهشی از نوع زیر مورد استفاده قرار گیرد:
ماهیت شرایط چگونه است ؟
چه رابطهای میان رویدادها وجود دارد ؟
وضعیت موجود چگونه است ؟
تحقیقی پیمایشی را به سه دسته به شرح زیر تقسیم بندی می کنند:
الف: روش مقطعی
ب: روش طولی
ج:روش دلفی
۲- تحقیق همبستگیCorrelational research:
دراین نوع تحقیق رابطه میان متغیرها بر اساس هدف تحقیق تحلیل می شود. تحقیقات همبستگی را میتوان برحسب هدف به سه دسته تقسیم کرد. الف: مطالعات همبستگی دو متغیری ب: تحلیل رگرسیون ج: تحلیل ماتریس همبستگی یا کواریانس
۳- اقدام پژوهی Action research :
مجموعه مطالعات و اقداماتی که پزشکان در طول دوران طبابت یا مدیران صنعتی - اداری در طول دوران مدیریت و یا معلمان و استادان دانشگاه ها در طول دوران تدریس به منظور تغییر بهینه رونال کاری انجام میدهند.
4-بررسی موردی Case study use
5-تحقیق پس-رویدادی.علی- مقایسه ای Ex-post Facto research (sla-La-le) sold
تحقیق علی مقایسه ای گذشته نگر بوده و سعی بر آن دارد که از معلول به علت احتمالی پی ببرد. از جمله تحقیقات علی مقایسه ای میتوان به پژوهشهایی در باره عللی مادرزادی بیماریها اشاره کرد.
تحقیق آزمایشی:
تحقیق آزمایشی روشی منظم و منطقی برای پاسخ دادن به سوال است." اگر این کار تحت شرایط کنترل شده ای انجام گیرد نتیجه چه خواهد شد؟ محقق رفتار و یا شرایط محیطی جزء یا بررسی موردی را دستکاری می کند. سپس چگونگی تأثیر این امر را بر تغییر رفتار ان مورد مشاهده و بررسی قرار می دهد. آزمایشی روشی را برای آزمودن فرضیه فراهم می کند. پس از آنکه پژوهشگر مساله ای را تعریف کرده و برای آن یک پاسخ آزمایش یا فرضیه پیشنهاد می کند. سپس فرضیه را مورد آزمایش قرار می دهد و بر اساس رابطه میان متغیرهای کنترل شده ای که مشاهده میکند آن فرضیه را رد یا تأیید می کند.
مثال:
عنوان تحقیق:
بررسی اثر دما بر میزان پایداری پل های بتنی
در این تحقیقی محققی به دنبال بررسی واکنش و یا رفتار پل های بتنی در برابر پدیدههای گرمایی و سرمایی میباشد. لذا چنین فرض میکند که " درجه حرارت محیط بر میزان پایداری پل های بتنی موثر می باشد. "
حال برای آزمودن چنین فرضیهای محقق در یک محیط آزمایشگاهی و با تولید چندین نمونه و مطالعه رفتار نمونه های تولید شده در شرایط دمایی مختلف به بررسی فرضیه تدوین شده می پردازد و پس از پایان آزمایش به گرد آوری و جمع بندی نتایج اقدام می کند و سرانجام به فرضیه های خود پاسخ میدهد که آیا درجه حرارت بر رفتار پل های بتنی موثر است یا خیر، یا اینکه محققی به جای اجرای آزمایشگاهی مقاومت بتن با استفاده از نرم افزارهای کامپیوتری شبیه ساز آزمایش خود را انجام میدهد و نتایج را بصورت خروجی نرمافزار اعلام می کند. گرچه بیشترین کاربرد روش تجربی در آزمایشگاه است اما باید دانست که در موقعیتهای غیر آزمایشگاهی مانند کارخانه، موسسه آموزشی درمانی و یا جامعه نیز که عوامل یا متغیرهای مهم را میتوان تا حدودی کنترل کرد، به گونه ای موثر بکار میرود. هدف آنی آزمایش، پیش بینی وقایع در موقعیتهای تجربی است. هدف غایی آن تعمیم روابط متغیرهاست به گونهای که در خارج از آزمایشگاه و در مورد جامعه گستردهتری نیز که مورد نظر محقق است صدق کند.ابتدایی ترین پیش فرض های تحقیق تجربی بر آنچه که به عنوان قانون یک متغیری "" معروف است مبتنی بود. جان استوارت میلی این اصلی را که به روش تفاوت معروف است در سال ۱۸۷۲ در کتاب روش های تحقیق تجربی تعریف کرد. روش وی اینگونه بیان می شود:
اگر در یک مورد پدیدهای مورد مطالعه روی دهد. و در مورد دیگری که همه شسرایط مورد اول را به جز یک شرط دارا ا ست این پدیده روی ندهد واین رویداد تنها در مورد اول به وقوع پیوندد، شرطی که تنها تفاوت میان این دو مورد است، عامل موثر، علت و با بخشی اجتناب ناپذیر علت آن پدیده به شمار میرود.
به بیان ساده تر اگر دو موقعیت مشابه باشند و تنها یک جزء به یکی از آنها افزوده شود، هر تغییری که به وقوع پیوندد مربوط به جزء افزوده شده است و یا دو موقعیت از هر نظر مشابه باشند و عنصری فقط از یکی از آنها برداشته شود هر تغییری را که ایجاد میشود میتواند به عنصر یا جزء حذف شده نسبت داد. قانون یک متغیری مبنای بسیاری از تجارب اولیه آزمایشگاهی قرار گرفت. در سال ۱۶۶۲ میلادی فیزیکدان ایرلندی، رابرت بویل با استفاده از این روش به اصلی دست یافت که به موجب آن قانون گازها را تنظیم کرد.
هرگاه درجه حرارت ثابت نگه داشته شود حجم گاز مورد نظر با فشاری که بر آن وارد می شود نسبت معکوس دارد. به عبارت دیگر با افزایش فشار حجم کاهش مییابد و با کاهش فشار حجم افزایش مییابد. در قانون بویل فشار یک متغیر است
حدود یک قرن بعد ژاک ا.س، چارلز فیزیکدان فرانسوی اصلی مشابهی کشف کرد که اکنون به عنوان قانون چارلز معروف است. او مشاهده کرد هنگامیکه فشارثابت نگه داشته می شود، حجم گاز مورد نظر با درجه حرارت آن نسبت مستقیم دارد. با افزایشی درجه حرارت به حجم گاز افزوده می شود و با کاهشی درجه حرارت حجم گاز کاهش میابد
درقانون چالزدرجه حرارت یک متغیر است
گروه های آزمایشی و گواه:
آزمایش مستلزم مقایسه اثرات یک مداخله خاصی با اثرات یک مداخله متفاوت با آن یا عدم مداخله است. در یک آزمایش رسمی و سنتی به یک گروه آزمایش و یک گروه گواه اشاره می شود.
این گروهها تا آنجا که ممکن است معادل میشوند. گروه آزمایش تحت تاثیر عامل مورد نظر قرار میگیرد. اما گروه گواه را از تاثیر این عامل دور میسازند. آنگاه مشاهداتی صورت می گیرد تا معلوم شود چه تفاوتی روی می دهد و یا در مقایسه با گروه گواه چه نوع تغییر یا تعدیلی در گروه آزمایشی بوقوع میپیوندد. با وجود این، آزمایش ها همیشه با مقایسه مداخله و عدم مداخله مشخصی نمی شوند. انواع، مقادیر یا درجات متفاوتی از عوامل تجربی ممکن است در مورد تعدادی از گروهها اعمال شود. چنانکه برای آزمایش تاثیر یک روش درمانی خاصی در کاهش درجه حرارت بدن، ممکن است به یک گروه مقدار زیاد، به گروه دوم مقدار متوسط و به گروه سوم حداقل دارو داده شود. از آنجا که همه گروهها دارو دریافت می کنند در این آزمایش گروه گواه به معنای محدود کلمه وجود ندارد. اما کنترل عوامل تجربی و مشاهده آثار آنها عناصر اصلی این ازمایشی به شمار میروند
متغیرها:
متغیرهای مستقل و وابسته
متغیرها شرایط یا خصایصی هستند که محقق آنها را کنترل، دستکاری، یا مشاهده می کند. متغیرهای مستقلی شرایط یا خصایصی هستند که محقق در عملی آنها را برای اثبات ارتباطشان با پدیده مورد مشاهده دستکاری می کند. متغیرهای وابسته شرایط یا خصایصی هستند که با وارد کردن، از میان برداشتن یا تغییر متغیرهای مستقل ظاهر می شوند، از بین میروند و یا تغییر می کنند.
مثل:
در تحقیق بررسی اثر دما بر میزان پایداری پل های بتنی دما و یا درجه حرارت متغیر مستقل و میزان پایداری (مقاومت) و یا شکنندگی پل متغیر وابسته تعریف می شود. به سخن دیگر دما بر پایداری و یا شکنندگی پل اثر می گذارد. بر اساس یک تقسیمبندی طرحهای تحقیق آزمایشی را میتوان به سه دسته تقسیم کرد:
الف: تمام آزمایشی
ب: شبه آزمایشی
ج:تکی ازمودنی
تحقیقی تاریخی
تاریخ سوابق معنادار پیشرفت های انسان است. و صرفا فهرستی از رویداد های تاریخی نیست بلکه گزارش واقعی و یکپارچه روابط میان اشخاصی، رویدادها زمان ها و مکانها است. تاریخ برای شناخت گذشته بکار میرود و در پرتو رویدادها و تحولات گذشته زمان حال شناخته میشود. تجزیه و تحلیلی تاریخی ممکن است به یک فرد، یک عقیده، یک جنبشی یا یک نهاد معطوف باشد. با وجود این هیچکدام از این موضوعات را نمیتوان بطور مجزا و به تنهایی مطالعه کرد. اشخاصی را نمیتوان بدون توجه به تعامل آنها با عقاید جنبش ها یا نهادهای زمان خودشان موضوع تحقیق تاریخی قرار داد. تمرکز توجه او بوده است.
تاریخ و علم
در مورد اینکه آیا میتوان فعالیتهای تاریخ نویسان را نوعی فعالیت و کوشش علمی به حساب آورد و یا اینکه اصولاً آیا چیزی بنام تحقیقات تاریخی وجود دارد یا خیر، دیدگاهها متفاوت است. کسانی که در این مورد نظر منفی دارند ممکن است محدودیت های زیر را خاطر نشان سازند:
۱- گرچه هدف علم پیش بینی است، تاریخ نویسان همیشه نمی توانند امور را براساسی وقایع گذشته تعمیم دهند. چون وقایع گذشته غالبا برنامه ریزی نشده و یا طبق برنامه تحول نیافته است، بنابراین عوامل کنترل نشده در آن زیاد است و چون نفوذ یک یا چند فرد بسیار قاطع بوده است، بنابراین الگوهای عوامل مشابه آن هرگز تکرار نخواهد شد.
۲- مورخان باید بر مشاهدات گزارش شده دیگران تکیه کنند، که اغلب صلاحیت این افراد و گاهی نیز عینیت گزارش های آنان مورد تردید است.
۳-تاریخ نویسی بیشتر به کسی می ماند که سعی می کند معمای پیچیده ای را که بسیاری از قسمتهای آن حذف شده است کامل کند. او باید بر اساسی شواهدی که اغلب نیز ناقص است، آنچه را که اتفاق افتاده و دلیل وقوع آن رااستنباط وشکاف های موجود را پر کند
۴- تاریخ بر خلاف آزمایشگاههای علوم فیزیکی در یک نظام بسته عمل نمی کند. تاریخ نویسی نه میتواند شرایط مشاهده را کنترل نمایل و نه متغیرهای مهم را دستکاری کند.
در مقابل کسانی که ادعا می کنند تحقیقات تاریخی دارای همان مشخصات تحقیقات علمی هستند دلایل زیر را ارائه می کنند:
1- مورخ حدود یک مسئله را مشخص و فرضیه ها یا سوالاتی را که باید به آنها جواب داده شود مطرح میکند، دادههای اولیه را جمع آوری و تجزیه و تحلیل نموده، همآهنگی و یا عدم هم آهنگی فرضیه ها را با شواهد موجود میآزماید و تعمیم ها و نتایج را تنظیم می کند.
۲- هرچند مورخ خود ممکن است شاهد رویدادی نبوده و یا مستقیم دادهها را جمع آوری نکرده باشد اما ممکن است گواهی عده ای از شاهدانی که رویدادی را از دیدگاههای مختلف مشاهده کردهاند. در اختیار داشته باشد. ممکن است وقایع ہعلی ہر خحی اطلاعات اضافی را فراهم کرده باشد. که مشاهده کنندگان انتقادی قرار می دهد تا اعتبار، صحت و دقت آن را به اثبات برساند.
۳- مورخ در نتیجه گیری های خود همانند دانشمندان علوم پایه و مهندسی از اصول احتمالات استفاده می کند.
انتخاب جامعه آماری و حجم نمونه
۱- جامعه آماری: پس از مشخص شدن موضوع تحقیق انتخاب گروهی از
موقعیت ها، شرایط و یا افراد به عنوان قدم بعدی در پژوهشی مطرح می شود با ذکر ویژگی های کلی و مشترک جامعه و حدود آن در مراحل اولیه هر تحقیقی، انتخاب ازجمعیتا مورد مطالعه کار بسیار مهمی است. جامعهٔ تحقیقی، عبارت مجموعه ای -افراد یا نمونه هاست که دارای حداقل یک ویژگی مشترک قابل اندازه گیری اشندجمعیتی که مورد مطالعه قرار میگیرد، نمونه ای از یک جمعیت بزرگتر میباشد. از چنین جامعه ای نمونه گرفته می شود، تحقیقی صورت می پذیرد و نتایج حاصله از تحقیق برای حل مشکلات و معضلات، به همان جامعه تعمیم داده می شود. جامعه و مستقیم داشته باشد. جمعیت یا جمعیت های مورد مطالعه باید به روشنی و صراحت از نظر زمان، مکان و اندازه جمعیت و یا سایر موارد تعریف شوند.
۲- نمونه و روش نمونه گیری: شامل روش نمونه گیری، چگونگی اجرای آن و ویژگی های نمونه.
محققی بعد از تعیین روش تحقیقی و انتخاب جامعهٔ مورد نظر و نمونه مورد مطالعه، با توجه به هدف و ویژگی های روش تحقیق و نوع نمونهٔ انتخابی تصمیم می گیرد که چه تعداد و با چه حجمی از نمونه ها را انتخاب کند. در انتخاب حجم نمونه بايد به اهداف تحقیق، روش تحقیق، حجم جامعهٔ مورد نظر، زمان مطالعه، روش های آماری، بودجه و سایر موارد دقت شود.
۳- ابزار اندازه گیری: شرح ابزار و مواد مورد نیاز و چگونگی تعیین اعتبار و روائی در ابتدای تحقیقی بایستی نوع چگونگی استفاده از ابزار مورد نظر برای گردآوری اطلاعات تحقیق یرا معلوم و مشخص نماید. متداول ترين ابزار گردآوری داده ها؛ مشاهله، مصاحبه، پرسشنامه، فیشی مطالعاتی استفاده منابع مستنل همچون گزارشها متوان
۴ - روشی جمع اوری داده ها: طرح پژوهشی، متغیرها، شیوه های اندازه گیری، کنترل و اعمال متغیرها، روشی مورد استفاده برای جمع آوری داده ها و بیان دقیقی چگونگی اجرای انها.
محقق پس از تحقیق و انتخاب روش تحقیق مناسب و نمونه مورد مطالعه و گزینش آن، با توجه به هدف و ویژگی های روش تحقیق و نوع نمونهٔ انتخابی، به جمع آوری اطلاعات مناسب می پردازد. به عبارت دیگر، محقق بایستی مشخص کند که چگونه، در چه محیطی، در چه زمانی، در چه مکانی، از چه کسانی و یا چه چیزی و توسط چه افراد یا وسیله ای از ابزار تعیین شده در تحقیقی برای جمع آوری داده ها استفاده کرده است. گاهی در جمع آوری اطلاعات، از روش های خاصی بهره برده می شود که محقق بایستی شرح کامل آنها را در پایان نامه خود بیاورد. البته در روش های کلاسیک و شناخته شده، تنها ذکر مرجع و نوع روش کفایت می کند. فقط اگر تغییری در روش داده شده باید ذکر گردد.
۵ - روشی آماری: روشی مورد استفاده برای تجزیه و تحلیل داده ها با ذکر کاربرد بسته های نرم افزاری.
در تحقیقی، داده ها با استفاده از ابزارهای گردآوری، فراهم شده و با کمک روش های سطوح معنی دار بودن آماری و فنون آماری که در تحقیق بکار رفته به روشنی شرح داده شود. این بخشی از پایان نامه بایستی کامل باشد و فاقد هرگونه ابهام و پیچیدگی در بیان باشد
