بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله میکوشد به بررسی تغییرات و تحوّلات فضاهای مصرف در شهر کرمانشاه از دورهی قاجاریه تا کنون و تأثیر آن بر زندگی روزمره بپردازد. پس از مروری اجمالی نشان میدهد که فضا در هر دورهای تحت تأثیر شیوهی تولید آن دوره شکل گرفته و تولید میگردد. از این رو، در هر دورهای بسته به شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن دوره، فضای متفاوتی بر آن دوره حکم فرما بوده و درنتیجه زندگی روزمره و سبک زندگی افراد نیز بسته به تغییرات فضایی، دستخوش تغییر میگردد. در عهد قاجار با پا گرفتن تجارت جهانی، درکرمانشاه نیز تجارت رونق گرفته و درنتیجه، بازار سنتی شهر به مرکز اصلی تجارت و داد و ستد تبدیل میگردد. پس از سقوط حکومت قاجار و تشکیل حکومت پهلوی و احداث خیابان، و انتقال مغازهها به خیابان، بازار سنتی شهر کم-کم از رونق افتاده و خیابانها به فضای اصلی تجارت و داد و ستد در شهر تبدیل میشوند.
روند توسعهی شهر در زمان حکومت پهلوی دوم نیز ادامه مییابد و با ورود عناصر مدرنی چون بوتیکها و پاساژها، سیمای شهر و به تبع آن شیوهی زندگی شهروندان دچار تغییرات بسیاری میگردد. انقلاب و به دنبال آن، جنگ گرچه تا مدتی روند توسعه شهری را کُند مینماید اما پس از آن از اواسط دههی 70با بهبود وضعیت اقتصادی، این روند باز از سر گرفته شده و مجدداً با تغییرات فاحشی در شکلگیری و تولید فضای شهری - به ویژه فضای مصرفی - و به دنبال آن، زندگی روزمره و سبک زندگی افراد مواجه میشویم. این تغییرات در دههی 80 روند پرشتابی به خود میگیرند و در دههی 90 به اوج خود میرسد تا حدّی که بنابر ذهنیت شهروندان حاضر در این فضاها، فضای مصرف در شهر کرمانشاه به سه فضای مجزای سنتی، کلاسیک و مدرن تفکیک میگردد.
کلیدواژه ها: فضای مصرف، زندگی روزمره، تغییرات فضای مصرف، فضای سنتی، فضای کلاسیک، فضای مدرن.
مقدمه و بیان مسأله
فضا بر زندگی انسان تأثیرگذار است، به عبارت دیگر شیوهی زندگی ما به فضایی که در آن زندگی میکنیم بستگی دارد. هر جامعهای - هر شیوه تولیدی - فضای خاصّ خودش را تولید میکند که این فضا در گذر زمان و بسته به شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آن دوره یا برهه از زمان قابل تغییر است. فضا از همه طرف ما را احاطه کرده و بر زندگی ما تأثیرگذار است، به عبارت دیگر شیوهی زندگی ما به فضایی که در آن زندگی میکنیم بستگی دارد. این که اعمال و فعالیتهای ما در زندگی روزمره، دوستانه، خیرخواهانه، همراه با مشارکت و برمبنای همکاری، توجه و بذل اهمیت به همنوع، رعایت دیگری و مدارا با سایرین است یا برعکس، خودخواهانه، بدون گذشت، فردگرایانه، و مبتنی بر عدم توجه به همنوع و طرد دیگران است، همگی تحت تأثیر فضایی صورت میپذیرد که در آن زندگی میکنیم.
به عبارت دیگر، ما انسانها ناگزیر از زندگی در فضا هستیم و فضایی که در آن زندگی میکنیم، به اعمال و تجربیات روزمرهی ما سمتوسو میبخشد. تمامی اعمال ما، حتی پیشپاافتادهترین و عادیترینِ آنها همچون نحوهی لباس پوشیدن، آرایشکردن، نحوهی صحبتکردن، تعیین و رعایت حدود فاصله با دیگران در اماکن عمومی، تُنِ صدا، ریتم بدن، نحوهی غذاخوردن و . . . همه و همه، به فضایی بستگی دارد در آن زندگی میکنیم و ما را در بر گرفتهاست.علاوه برآن که هر فضایی ویژگیهای خاصّ خودش را داراست، دسترسی به فضا برای همگان یکسان نیست، به عنوان مثال در برخی از فضاها، امکان دسترسی به منابع و امکانات رفاهی بیشتر، و در برخی از فضاها کمتر است و همین امر بر کیفیت زندگی ما، در زمان حال و آینده تأثیربسزایی دارد.
وجود فضاهای متفاوت در شهرها و به ویژه شهرهای مُدرن، بیشتر جلوهگر میشود چرا که در شهرها تنوع جمعیت بسیار است. شهرها افرادی را در خود جای میدهند که به واسطهی ویژگیهای متعدّدی چون قومیت، زبان، جنسیت، توان اقتصادی و . . . ، هرچه فضاهای شکل گرفته در یک شهر بیشتر باشد، مرزهای بیشتری نیز بین شهروندان آن بوجود میآید و راه را بر ارتباطات و تعاملات اجتماعی سد میکند، و افراد را به سمت فردگرایی، عدم توجه به همنوع، عدم مدارا با سایرین و . . . سوق داده و طرد اجتماعی، بیشتر و بیشتر اتفاق میافتد. افراد در هر فضا، حضور سایرین را برنمیتابند و این امر موجبات اعمال خشونت علیه دیگران فراهم ساخته و فاصلهها را دامن میزند.
سالهاست که در کشور ما نیز به علت جذابیتهای شهری و وجود فرصتهای بیشتر شغلی در شهرها، مهاجرتها و جابجاییهای جمعیتی زیادی از روستاها به شهرها صورت گرفته و همچنان نیز ادامه دارد. افزایش جمعیت شهری موجبات ایجاد تغییرات فضایی را در شهرها فراهم آورده و تمایزات اجتماعی را شدّت بخشیده است. آنچه تاکنون ذکر شد، بر اهمیت فضا، طراحی و شکلگیری آن در زندگی روزمرهی ما انسانها و تأثیر آن بر تعیین سرنوشت ما، سعادت و یا تیره روزی ما، تأکید میکند. تغییرات فضایی بر سبک زندگی افراد تأثیرگذار است. از این رو مقاله حاضر میکوشد به بررسی سیر تحوّل فضاهای مصرف در شهر کرمانشاه، چگونگی شکلگیری آنها در طول تاریخ و تأثیرات تحوّلات فضای مصرف بر رفتارهای مصرفکنندگان بپردازد.
فضای مصرف در دورهی قاجار
در قرن 19، تجارت خارجی در کرمانشاه پا گرفت. »در سال 1248 ه.ش با افتتاح کانال سوئز و کشتیرانی در دجله و فرات، اهمیت تجارت بغداد بیشتر از قبل شد، به دنبال آن کرمانشاه نیز به یک گرهی تجاری تبدیل شد.« - قلی پور، - 1391، بنابراین، »راه بغداد-کرمانشاه- همدان- تهران به یکی از پنج راه تجارت ایران در دورهی قاجار تبدیل شد« - چریکف، . - 187 : 1358 کالاهای اروپایی از طریق دریای مدیترانه و بغداد به ایران وارد میشدند و بالعکس، کالاهایی که در ایران تولید میشدند نیز از همین راه به بغداد و از آنجا به اروپا و هند صادر میشدند. البته لازم به ذکر است که آنچه موجبات رونق تجارت در ایران را فراهم آوردهبود، پویایی اقتصادی نبود بلکه این تجارت بین المللی بود که ایران وادار مینمود که در مسیر تجارت جهانی قرار بگیرد.
درنتیجه، »بازار سنتی کرمانشاه رونق گرفت و تراکم سرمایه تجّار در گسترش فیزیکی بازار، کاروانسراها و خانههای اعیانی نقش ایفا کرد« - قلی پور، » . - 1391از هنگامیکه برقراری ارتباط با اروپا، بازارهای بغداد را توسعه دادهاست، برای تبادل کالا با شهر مزبور طبیعیترین میدان عرضه و راه صدور کالا، مسیر کرمانشاه است« - اوبن، » . - 339 : 1362اقتصاد ایران با ابتکار سرمایهگذاران غربی و تجّار ایرانی با اقتصاد نوپای جهانی و بازارهای بینالمللی وابستگی پیداکرد« - اشرف، . - 1359 درواقع به علت بهبود شرایط داخلی برای تجارت در کرمانشاهان یعنی رفع ناامنی ناشی از حملات ارتش عثمانی و منازعات و تهاجمات ایلات و عشایر توسط حاکم وقت شهر - محمد علی میرزا - ، و در پی آن، ایجاد امنیت در راهها به ویژه شاهراه تجاری بغداد- کرمانشاه- تهران، و مقارن شدن آن با شرایط مناسب بین المللی، صادرات و واردات کالاها از گمرک کرمانشاه امکان پذیرگشت.
به همینخاطر بود که گمرک غرب کشور از همدان به کرمانشاه منتقل شد و کرمانشاه به گرهی تجاری بین ایران و عثمانی نیز تبدیل شده و تجارت در این شهر رونقگرفت. علاوه برآنچه گفته شد قرار گرفتن کرمانشاه بر سر راه کاروانهای زیارتی که عازم عتبات عالیات می شدند نیز بر رونق تجاری مذکور می افزود. »درسال 1254 هجری شمسی حد متوسط تعداد افرادی که به طور سالیانه به سفر میروند یکصد هزار نفر است که به سه طبقهی غنی، متوسطالحال و فقیر تقسیم میشوند . . . کل مخارج سالیانهی زوار ایرانی قریب به چهار میلیون و دویست و پنجاه هزار تومان است« - عیسوی، . - 197 : 1369 علاوه بر زائرین، مردم مرده هایشان را هم برای دفن شدن در عتبات عالیات می بردند و باز هم ناگزیر از کرمانشاه عبور می کردند. »طبق مقررات، به جنازههایی اجازه ی عبور داده میشد که مدت سه سال از تاریخ فوت آنها گذشته باشد.
سالیانه دهها هزار جنازه به مکان های مقدس برده میشد« - گروته، » . - 98 : 1369گمرک بودن، و حمل و نقل جنازهها، که همراه خود رونق اقتصادی را به دنبال داشت، سبب شد که بازار سنتی کرمانشاه رشد و توسعه یابد« - قلی پور، . - 1391 اما این رونق تجاری و نیز قرار گرفتن شهر کرمانشاه در مسیر کاروانهای زیارتی که به زیارت عتبات عالیات میرفتند نیز موجبات ایجاد تغییر در سازمان فضایی شهر را فراهم ننمود چراکه درآمد گمرک و نیز درآمد حاصل از خرید زائران از شهر نصیب حاکمان محلی و دولت مرکزی میشد. تجارت پررونق نقش کلیدی را در رونق رو به افزایش بازار کرمانشاه ایفا مینمود. بازاری که قدمت آن به 200 سال میرسد و در دورهی زندیه، از کنار محلهی فیضآباد تا سربازخانهی شهری توسعه یافته بود و بعدها در دورهی قاجار، به اندازهای گسترش پیداکرد که از دروازهی پل" سیّد جمعه" آغاز و به دروازهی "چیاسرخ" ختم میشد.
محور این بازار به مثابه یک مرکز مهم تجاری، در مسیر اصلی تهران- بغداد قرار داشت، از مرکز شهر میگذشت و در میادین اصلی شهر جایی که مسجد جامع قرار داشت، متمرکز میشد. عناصر و فضای بازار کرمانشاه عبارت بودند از : بازار بزازها، بازار صندوق سازها، بازار بنکدارها، بازار آهنگرها، بازار زرگرها، بازار حوریآباد، بازار کلوچهپزها، بازار حلبیسازها، بازار صحافها، بازار مسگرها، بازار سراجها، بازار ترک-ها، بازار کلیمیها، بازار چالحسنخان و بازار توپخانه. فروشندگان اشیاء مذهبی، عطاران و صحافها در اطراف مسجد جامع قرارداشتند. پس از آن زرگرها و کلوچهپزها، و بعد از آن، بازارچهی پارچهفروشان بود که 300 مغازه بودند.
بعد از بازارچهی پارچه-فروشان، بازار درودگران، مسگران، آهنگران و حلبیسازان قرار داشتند و بالأخره، نعلبندان، زینسازان و پالاندوزان نیز در انتهای بازار و نزدیکی دروازههای شهر قرار داشتند. و در بیرون شهر هم رنگرزها، سفالگران، سبدبافان و کورههای آجرپزی قرار داشتند. بازارهای هفتگی، نقّالی و تعزیهخوانی نیز در همین اطراف برگزار میشدند. و از تعداد 40 کاروانسرای عمده، تیمچهها، مساجد، قهوهخانهها، دالانهای متعدّد، چهارسوقها، قیصریه، میادین و گذر چنانی نیز میتوان نام برد. »بازار، پیوند ریختشناسانه وکاربردی بین عناصر صنعتی و عمدهفروشی- خردهفروشی اقتصاد شهری است« - کلارک و کلارک، . - 135 : 1395 عمده فعالیت-
