بخشی از مقاله
چکیده
محاسبه میزان موجودیت آب مورد نیاز یک تالاب - حقابه تالاب - ، خصوصاً در شرایطی که تالابی به عنوان تالاب بینالمللی است، از جمله موارد ضروریست و در تعیین حجم آب لازم، شاخص اکولوژیکی از اهمیت بیشتری برخوردار خواهد بود. در این بخش نیازی به بررسی کلیه اجزاء تنوع زیستی تالاب نیست و باید روی شاخصترین عوامل متمرکز شد.
در این راستا، توجه به گونههایی که نسبت به تغییرات حجم آب حساساند، مانند پرندگان آبزی و خصوصاً غواص و مرز بستر - خصوصاً مرز بستر موقت - تالاب مفید خواهند بود. در هر کدام از دو روش تعیین مرز بستر تالاب و تعیین حداکثر عمق آب مورد نیاز یک اردک غواص، با توجه به توپوگرافی و شکل بستر تالاب مورد نظر حجم آب مورد نیاز - حقابه تالاب - تعیین میشود.
.1 مقدمه
تالابهای بینالمللی، محیطی برای حمایت از پرندگان آبزی و پستانداران به منظور تأمین غذا، آب و سرپناه، به خصوص در زمان مهاجرت و جوجهآوری و حمایت از ماهیها، پرندگان، پستانداران و دیگر حیات وحش به عنوان گونههای نادر و در خطر انقراض هستند. با وجود مشکلات محیطزیستی فراوان و خشکسالی، تالابها یکی از بهترین زیستگاهها محسوب میشوند و اهمیت بسیار زیادی برای طیف وسیعی از پرندگان مهاجر آبزی زمستانگذران و جوجهآور دارند. این مناطق به دلیل استعداد و توان بالای خود در جذب پرندگان مهاجر، گذرگاهی برای مهاجرت پرندگان و جذب گونههای نادر و درخطر انقراض است.
حقابه محیطزیستی یک تالاب، میزان آبی است که باید در یک تالاب موجود باشد تا بقای اکوسیستم آن را تضمین کند. در اسناد کنوانسیون رامسر به عنوان یک نهاد بینالمللی، حق تالابها بر حقابه محیطزیستیصریحاً به رسمیت شناخته شده است. عدم رعایت حقابه تالاب منجر به خشک شدن بخش یا تمام یک تالاب خواهد شد که پیامدهای زیستی، اقتصادی و اجتماعی آن در نمونههای موجود در کشور مانند تالاب هامون، ارومیه و دیگر تالابهای خشک شده قابل مشاهده است.
احداث سد و تغییر مسیر آب ورودی به تالاب و در نتیجه عدم رعایت حقابه تالاب سبب خشک شدن تالابها میشود و این امر در کاهش حضور حیات وحش نقش مهمی دارد. خشکسالی نیز معضلی است که در سالهای اخیر به سایر مشکلات اضافه شده است. محاسبه میزان موجودیت آب مورد نیاز یک تالاب، بدون در نظر گرفتن حفظ کارکردهای زیستی و اکولوژیکی آن امکانپذیر نخواهد بود - 2 - خصوصاً. در شرایطی که یک تالاب به عنوان تالاب بینالمللی ثبت شده است، اهمیت شاخصهای اکولوژیکی از اهمیت بیشتری برخوردار خواهد بود. معمولاً روند کلی افزایش و کاهش آب یک تالاب با شناسایی منطقه فصلی و موقت ممکن است .
همچنین، بسیاری از مطالعات نشان دادهاند که عمق آب یک متغیر مهم موثر بر استفاده از زیستگاه تالاب های آبزی است 6 - و7و9و - 15 و این رابطه به عنوان یک اساس یا دستورالعمل مدیریت تالاب محسوب میشود. به طور کلی، تنوع عمق آب در جستجوی غذا در میان انواع پرندگان آبزی مختلف است، پرندگان آبزی غیر غواص، مانند آبچر و پرندگان کوچک، نیاز به آب کم عمق به منظور دسترسی آسان به غذا و در مقابل، پرندگان آبزی غواص نیاز به آبهای عمیق برای شیرجه رفتن و جستجوی غذا در زیستگاه تالابی دارند - 14 - شناسایی. انواع مرزهای بستر تالاب - خصوصاً مرز موقت - و حداکثر عمق آب مورد نیاز پرندگان غواص و در نهایت تعیین حجم آب مورد نیاز، ضمن حفاظت موثرتر از نظر بومشناختی، به حفظ موجودیت تالاب منجر خواهد شد.
.2 شاخصهای اکولوژیکی
1,2 شاخص مرز بستر تالابی مهمترین علل افزایش و کاهش آب تالابها تغییر رژیم آبی تأمینکننده یک تالاب است که این امر با وجود خشکسالیهای چند سال اخیر از مهمترین عوامل تهدیدکننده تالابها محسوب می شوند. آب و هوای محلی و تغییرات سطح زمین - توپوگرافی - در تعیین وقوع مناطق فصلی و موقت و توزیع آنها در تالاب موثر است. در شرایط سیلاب یا بارندگی زیاد فصلی، احتمالا هر سه منطقه بستر دائمی، فصلی موقت یک تالاب قابل تشخیص است، در حالی که تحت شرایط خشک آب و هوایی تشخیص آن کمی مشکل خواهد بود.
در حاشیه مجاور بستر دائمی یک تالاب، منطقهای با خاک مرطوب و رنگ زمینهای خاکستری کمتر و اکثراً با درصد ماتلهای زیاد قابل تشخیص است. این مناطق حداقل 3 ماه از سال آبگیری میشوند و بستر فصلی تالاب نامیده میشوند. مرز بستر نهایی یک تالاب بر اساس منطقهای با رطوبت خاک موقت مشخص میشود. حداقل رنگ زمینه خاکستری و حداقل ماتل موجود در خاک، مشخصات ویژه این مناطق هستند.
این مناطق کمتر از 3 ماه از سال آبگیری میشوند و بستر موقت تالاب نام دارند. گذار از منطقه تالابی به غیر تالابی تدریجی است. برخی از تالابها دارای مرزهای واضح و ناگهانی هستند و ممکن است تجزیه و تحلیل دقیق لازم نباشد. برای مثال توپوگرافی در بعضی از تالابها به گونه است که شرایط پیشروی بستر تالاب بیشتر از آن فراهم نمیشود. اما در مناطق دیگر تجزیه و تحلیل دقیق شاخصهای اکولوژیک برای تعیین مرز بستر تالاب لازم است. از شاخصهای مهم و اولیه میتوان به خاک و گیاهان و نشانههای بصری آبگرفتگی مانند داغاب اشاره کرد.
مرز بستر تالاب ابتدا با مد نظر قرار دادن تصاویر ماهوارهای و نقشه توپوگرافی تخمین زده میشود. این مقدمات شناسایی مرز مناطق تالابی است. از آنجا که مرز بستر در مناطق بینابینی بین محیط تالابی و غیر تالابی قرار دارد، شناسایی مناطق بینابینی در این روش بسیار سخت است. زیرا شاخصهای تالابی را نمیتوان در تصاویر ماهوارهای به خوبی متمایز کرد. بنابراین بازدید میدانی نیاز است. با شناسایی تغییرات زمانی آبگیری تالابها میتوان مرز بستر آنها را تعیین کرد.
2,2 عمق آب؛ شاخص زیستگاهی پرندگان در انتخاب یک شاخص زیستگاهی برای تعیین موجودیت آب یک تالاب، وجود گونههای حساس به تغییرات محیط شاخص مناسبتری نسبت به گونههایی هستند که از انعطافپذیری بیشتری به آشفتگیهای محیطی دارند. با توجه به ماهیت تالابها، این اکوسیستمها از نظر گونهای سه جنبه متفاوت دارند. بخشی از گونهای تالابی مستقیماً در درون بخش آبی تالابها زندگی میکنند و از این نظر جز گونههای آبزی تالابها محسوب میشوند.
گروهی نیز گونههایی هستند که زیستگاه تالابی دارند ولی الزاماً آبزی نیستند.گروه سوم نیز گونههای خشکیزی را شامل میگردد که تالاب برای آنها نقش زیستگاهی ندارد ولی در چرخه حیاتی و زیستی آنها موثر است. گونههای کلیدی شاخص اکولوژیکی مناسبی هستند به خوصوص در شرایطی که اطلاعات تفصیلی در مورد زیستگاه در دسترس نیست.
حفاظت و حمایت از زیستگاه این گونهها، حفاظت از سایر زیستمندان یک اکوسیستم را به همراه خواهد داشت. پرندگان بخاطر تنوع و فراوانی، دارا بودن نقش مهم در چرخه غذایی، حضور گسترده و چشمگیر در زیستبومهای تالابی، یکی از مهمترین گروههای شاخص مهرهداران در تالابها به شمار میروند. روند کاهش جمعیت پرندگان آبزی ناشی از تغییر وسعت تالاب، کاهش آبهای ورودی به تالاب، تجاوزات انسانی و توسعه غیر پایدار در منطقه است. علل تغییرات جمعیت پرندگان آبزی میتواند به عنوان شاخص و بیانکننده وضعیت محیطزیست تالاب در مدیریت آن استفاده گردد . - 1 -
همچنین، یکی از مهمترین شاخصها برای تعیین تالابهای بینالمللی، معیار پرندگان آبزی است که از اهمیت بالایی برخوردار است. یک تالاب در صورتی دارای اهمیت بینالمللی تلقی میگردد که به طور منظم 20000 پرنده آبزی را در خود نگهداری کند و یا به طور منظم یک درصد افراد جمعیت یک گونه یا زیرگونه از پرندگان آبزیخصوصاً گونههای در خطر انقراض و تهدیدشده را حمایت و نگهداری کند - کنوانسیون رامسر - .
از این رو، با انتخاب پرندگان به عنوان گونههای شاخص، میتوان انتظار داشت کارکردهای زیستی تالاب نیز مورد حمایت قرار میگیرند. پرندگان به عنوان شاخص هیدرولوژیک عوامل تنشزای گونههای پرندگان نیز از راههای مستقیم و غیرمستقیم تغییرات هیدرولوژیکی تأثیر میپذیرند . - 10 - در این میان، آن دسته از پرندگان تالابی که بیشترین نیاز آبی را دارند، گونههای شاخص مناسبی هستند.
در یک تالاب عوامل زیادی در کیفیت زیستگاه پرندگان اهمیت دارد، از این میان میتوان به توزیع طبقات عمق آب، پوشش گیاهی - تیپ و تنوع عمودی و افقی - ، هدایت الکتریکی و شیمی آب و رسوبات - به خصوص هدایت الکتریکی آب - ، ارتباط با دیگر تالابهای مشابه و یا متفاوت، پوشش زمین اطراف، شیب خطساحلی، اندازه تالاب و همچنین آخرین زمان آبگیری شدید و یا خشکسالی گذشته اشاره کرد . - 4 -
با توجه به تعریف تالاب در کنوانسیون رامسر، تصور میشود حداکثر عمقی که پرندگان دریایی غواص برای تغذیه میتوانند در آب شیرجه بروند مبنای تعیین این محدوده - عمق کمتر از 6 متر - است. البته باید توجه داشت، این قرارداد برای آبهای عمیقتر از 6 متر و جزایر نیز در نظر گرفته شده تا درون مرزهای حفاظت شده تالابها قرار گیرند.
این نکته نیز شایان ذکر است که دریاچهها و رودخانهها نیز بدون در نظر گرفتن عمق و با تمامیت موجودیت آنها در تعریف کنوانسیون رامسر پوشش داده میشوند . - 12 - کاملا واضح است که با کمبود آب در تالاب، کیفیت زیستگاه پرندگان تهدید میشود. نیاز و حساسیت گونههای مختلف پرندگان تالاب به تغییرات عمق و سطح آب متفاوت است. از این میان، گونههای غواص به عمق آب بیشتری نسبت به سایر گونههای پرندگان نیازمندند . - 11 -
