بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از راههاي تحقق جامعهي سالم و پایدار، پیشگیري وضعی است؛ پیشگیري وضعی از جرم به دنبال کاهش فرصتها براي گروه هاي خاصی از جرایم، با افزایش دادنِ خطرات همراه و مشکلات و کاهشِ سود ناشی از آن است.
این پیشگیري به طور کلی به عنوان کاهش دهنده در خطر وقوع جرم و مجموعه تدابیري براي مدیریت آن با مداخله در دلایل وقوع جرم می باشد. پیشگیري وضعی از جرم یا به اختصار - - SCP در دلایلی مداخله می نماید که بزهکار با آن مواجه بوده یا به دنبال چنین شرایطی بوده که در آن شرایط بزه به وقوع می پیوندد. این شیوه با ایجاد تغییر در محیط فیزیکی و اعمال تدابیر شهرسازانه و استفاده از سرمایههاي اجتماعی اعم از شیوههاي نظارت و کنترل، درصدد نیل به جامعهاي سالم و پایدار و کاهش آمار جرم است.
راهبردهاي این شیوه، بخشی بر تغییرات محیطی و شهرسازي و بخشی بر کنترل بزهکاران و حفاظت از ساکنین شهرها و محلات تمرکز یافته است. این مقاله به استفاده از روشهاي تغییر محیط و تدابیر شهرسازي، جهت به کنترل درآوردن موقعیتهاي زمانی و مکانی ناامن و جرمزا میپردازد.
ضرورت دارد با بررسی موقعیتها و فضاهاي شهري و شرایط وضع موجود بافت شهرها و محلات شهري که محیط ناامن و حادثهخیزي را فراهم میکنند، اقدام به اجراي تدابیري جدید در بافت و کالبد شهر و محلات نموده و فرصتها و زمینههاي تحقق جرم و ایجاد ناامنی را کاهش داد. اثرگذاري بر موقعیتهاي مکانی ناامن و استفاده از قابلیتها و سرمایههاي اجتماعی محلی در ایجاد جامعهاي ایمن و پایدار، و بعضی موضوعات دیگر شهرها و محلات شهري موضوعاتی هستند که در این مقاله مورد بحث قرار میگیرند.
مقدمه
اقدامات وضعی به منظور جلوگیري از جرم سابقه کهنی در تاریخ دارد. انسانها همواره براي مصون سازي خود از حملات دیگران اقداماتی را انجام داده و راهکارهایی را عملا در نظر میگیرند. شیوه هاي پیشگیري وضعی از جرم در جهت کاهش در طیف وسیعی از جرائم به کار گرفته می شوند.
این تدابیر اصولاً شامل طراحی محصولات، ارائه خدمات، محیط هاي مختلف یا سیستم هایی براي مستحکم نمودن آن ها در مقابل جرم است. استراتژي اي که به تنهایی یا با مشارکت با اقدامات اجتماعی خاص همچون مراقبت و پاسخ به جرائم توسط مردم در نقش هاي متفاوت - خانه دار، رهگذر، مستخدم، پرسنل امنیتی و مدیریت استراتژیک مکان هاي خاص - انجام میگردد.
طیف شیوههاي پیشگیري وضعی از تهیه ابزاري براي ایمن تر بودن در مقابل جرم تا ایجاد مقرراتی براي رفتارهاي منطقی در مراکز خرید و مسابقات فوتبال؛ از دوربین هاي نصب شده در خیابان ها تا دیوار نویسیها در مناطق مختلف و از رمزگشایی اطلاعات اقتصادي تا دوربین هاي مدار بسته در بانک ها و سرانجام از دستگاه هاي فلزیاب در فرودگاهها براي تامین امنیت تا طراحی فضاها در شهرسازي براي داشتن جامعهاي ایمن را در بر می گیرد.
این روش مبتنی بر این ایده است که باید با تأثیر گذاردن بر محیط فیزیکی و موقعیت بزهکار و بزهدیده، با هدف دشوار یا سلب نمودن امکان وقوع جرم و کاستن از جاذبه آماجهاي آن، به جامعهاي سالم، امن و پایدار دست یابیم. در این مقاله یکی از موضوعات مورد بحث در پیشگیري وضعی، یعنی تغییر سیاست مسکن، شهرسازي و نظارت بر توسعه شهرها در جهت از بین بردن موقعیتها و فرصتهاي جرمزا، بررسی میشود. تمرکز امکانات رفاهی در شهرها و هجوم جمعیت روستائیان به این مناطق یکی از عوامل مهم گسترش بدون برنامه شهرها بوده است. طبق اطلاعات مرکز آمار ایران، نرخ شهرنشینی در ایران از 31 درصد در سال 1335 به 63 درصد در 1385 افزایش یافته است.
نکته حائز اهمیت این است که مهاجرت بیرویه از اصلیترین دلایل رشد نرخ جمعیت شهرنشین ایران محسوب میشود. افزایش بیرویه جمعیت شهري که به طور عمده ناشی از مهاجرت روستائیان به شهرها بوده، معضلی دیگر را به نام پدیده حاشیهنشینی دامن زده است.
سکونت در حواشی شهرها با کمترین امکانات رفاهی و اجتماعی زمینه و موقعیت جامعهاي ناامن و بروز بزهکاري را قراهم کرده و این مناطق با ویژگیهاي منحصر به خود، رسیدن به جامعهاي پایدار در شهرها را با مشکل مواجه کرده است.
در این مقاله ابتدا به بیان موقعیت خاص جوامع شهري، ویژگیهاي اجتماعی زندگی در شهر و پیامدهاي منفی افزایش جمعیت و گسترش بیرویه شهرها میپردازیم. سپس مباحث شهرسازي و ایجاد فضاهاي قابل کنترل، تأثیر برنامهریزي و طراحی مسکن بر کاهش یا افزایش جرم، حاشیهنشینی و روشهاي رفع این معضل را مورد بررسی قرار میدهیم و در نهایت به مباحث راجع به محلهها و نهادهاي محلی، نگهبان محله و نحوه مشارکت مردم در تأمین امنیت محلهها خواهیم پرداخت.
-2 وضعیت ویژه جوامع شهري
نرخ رشد سالانه جمعیت در بیشتر کشور هاي جهان سوم معادل 2 تا 3 در صد است و این در حالی است که نرخ رشد شهرنشینی تقریباً دو برابر این مقدار است. علت افزایش رشد شهرها، هجوم امواج عظیم جمعیت مهاجران بیکار روستایی است. روستاهایی که به دلیل مشکل کمبود اشتغال و درآمد، دیگر توانایی حفظ جمعیت خود را ندارند و نتیجه آن فرار مردم و سکنه آنها بسوي شهرهاست. این افراد به صورت آلونک نشین و زاغه نشین در هر گوشه و کناري سکنی می گیرند و برخی از ایشان نیز در پیادهروها و زیر پلها روزگار میگذرانند.
طبق آمار اینترپول به نقل از دادگاه اروپا در موضوع امنیت شهرها، نرخ جرایم ملی به ازاء هر هزار نفر سکنه را با نرخ جرایم در شهرهاي بزرگ مقایسه می کند و این نتیجه به دست می آید که معمولاً نرخ جرایم شهرهاي بزرگ نزدیک به دو برابر نرخ جرایم ملی هستند.
این ناامنی و برتري نرخ جرایم در شهرها به ویژه شهرهاي بزرگ که در آمارها و پژوهشها خودرا نشان میدهد، به دلیل ویژگیهاي خاص این گونه جوامع است که به مواردي از آنها اشاره میکنیم:
-1-2 وضعیت محیطی شهرها
زندگی شهري ویژگیهاي خاص خود را دارد به نحوي که گاهی این ویژگیها زمینهساز بروز انحرافات و بزهکاري بیشتر و در نهایت شکلگیري محیطی ناامن میگردد. برخی ویژگیهاي جوامع شهري مدرن که در شناسایی وضعیت کجروي و انحرافات مورد توجه واقع میشود به شرح زیر بیان میگردد:
-1-1-2 بی نامی و گمنامی در شهر: این ویژگی بیانگر قشرهاي مختلف است که در یک منطقه شهري زندگی می کنند و کمتر همدیگر را میشناسند. افراد در چنین مراکزي کمتر با هم در تماس هستند و در مواردي نیز بدون اینکه با نام یکدیگر آشنایی داشته باشند با هم در ارتباط هستند. اگر آمار جرائم روستایی پائینتر از نرخ جرایم شهري است، این امر نه به دلیل مناسبتر بودن اوضاع اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی روستاها نسبت به شهرهاست بلکه بدلیل همگونی و یکپارچگی فرهنگی موجود در روستاهاست، به نحوي که اگر فردي مرتکب جرم شود باید نسبت به آحاد مردم محله پاسخگو و شرمنده باشد و چه بسا این خاطره ارتکاب جرم وي تا سالها در ذهن افراد بماند. همین امر بعنوان رداع و مانع بزرگی برسر راه ارتکاب جرم است. متأسفانه در شهرهاي بزرگ، گمنام بودن خود یک عامل مؤثر در ازدیاد بزهکاري است.
-2-1-2 فردگرایی: صنعتی شدن و زندگی همراه با تخصص و غرق شدن فرد در زندگی شلوغ و متراکم شهري سبب شده تا پدیده فردگرایی در نقاط شهري هرچه بیشتر افزایش یابد. شهرنشینان عموماً از خانواده خود و نظام ارزشی گذشتگان پیروي نمیکنند و بدین گونه ارزشهایی جدید را جستجو میکنند که هرچه بیشتر فردگرایی را در آنها تقویت کند. تحت تأثیر شرایط پیچیده شهري و رشد فردگرایی بین شهرنشینان، احساس همدردي با جامعه شهري توسط شهرنشینان کاهش مییابد. نهاد خانواده در جامعه شهري داراي ویژگیهاي خاص خود میباشد؛ به این معنا که ارزشهاي عاطفی، حس همدردي و تعاون بین افراد و اعضاي خانوادهها در نقاط شهري به حداقل خود کاهش می یابد.
-3-1-2 بحران مسکن: یکی دیگر از مشکلات زندگی شهري بحران مسکن و کاشانه است که در پی رشد سریع جوامع شهري به اشکال مختلفی بروز کرده است. این پدیده که عمدتاً ناشی از مهاجرت بیرویه و افزایش جمعیت میباشد، بیشتر دامنگیر اقشار ضعیفتر در جامعه است.
-4-1-2 فاصله طبقاتی: یکی از مشخصات بارز جوامع شهري، فاصله طبقاتی زیاد است. در این گونه جوامع ثروتمندان از سطح زندگی بالا و تسهیلات فراوانی برخوردارند، در حالی که طبقاط متوسط و پائین در نقاط شهري با مشکلات گوناگونی به لحاظ اجتماعی، اقتصادي، اسکان، وضعیت فرهنگی و نظایر اینها مواجه هستند.
-5-1-2 بیکاري و بحران اشتغال: بیکاري و بحران شغل نیز تا حد زیادي در جوامع شهري تحت تأثیر پدیده مهاجرت و افزایش بی رویه جمعیت به وجود میآید. بیکاري هم به لحاظ اینکه موجب فقر و مشکلات مالی و اقتصادي است، بعنوان ریشه و علت بزهکاري مطرح است و هم به عنوان ایجاد کننده فرصت موقعیت ارتکاب جرم مورد توجه مباحث راجع به پیشگیري وضعی است. در شهرهاي بزرگ به همان اندازه که ضریب اشتغال بالاست و زمینه کار مساعد است، به همان اندازه نیز نرخ بیکاري زیاد است.
-6-1-2 سستی در زمینه اخلاقی: در پی موارد فوق الذکر و خصوصیتهاي یاد شده زندگی شهري، ویژگیهاي فردي، رفتار افراد و به طور کلی مجموعه ارزشهاي اخلاقی افراد و اعضاي جامعه نیز در نقاط شهري تحت تأثیر قرار میگیرد. همینطور بسیاري از ممنوعیتهاي اخلاقی، فرهنگی و ویژگیهایی از این قبیل تا جایی که به زندگی خانوادگی، زناشویی و نظایر آنها مربوط می شود، در جوامع شهري سست و ضعیف می شود.
-7-1-2 بیسازمانی اجتماعی: از هم گسیختگی و عدم سازماندهی در موارد زیادي در نقاط شهري بزرگ و تازه شهري شده به چشم می خورد. این وضعیت موجبات نارضایتی، از دست دادن سلامت جسمی و روانی افراد گردیده و تنشها و برخوردهاي گوناگونی بین اعضاي جامعه به طوري ملموس مشاهده میشود.
-8-1-2 ویژگیهاي مربوط به زندگی زناشویی: در جوامع شهري عموماً تشکیل خانواده و ازدواج دیرتر و در سنین بالاتر اتفاق میافتد. همین امر سبب میگردد تا تجرد در جامعه نسبت بالایی را به خود اختصاص دهد.
