بخشی از مقاله
چکیده
صورت خیالی نقشیست که در ذهن و ضمیر شاعر شکل می بندد و گویاي معنی و احساس و عاطفه و ...اوست که در قالب کلمات نمی گنجد و شاعر گزارش آن را به صورت تصاویر خیالی به مخاطب عرضه می دارد. در حقیقت صورت خیال ذهنیت تجسم یافته ي شاعر است.»مشاهده« در اصطلاح صوفیه عبارت است از دیدار خداوند در نزد صوفیانی که راه سلوك را به تمامی طی کرده اند و جان انان قابلیت و وتوانایی دیدار حق را یافته باشند.شهود حق در نظر صوفیه، از نوع عادي نیست بلکه حق را تنها به انوار برآمده از ذات و صفات الوهیت و با چشم سر می توان مشاهده کرد و جمال بی مثال الهی به صورت هاي مختلف بر دل و قلب سالک تجلی می کند و این تجلی بسته به ظرفیت قلب و جان سالک است.
تجلی و شهود حق به واسطه ي صور خیال در ادبیات عرفانی به تصویر کشیده و تمثیل شده است چنانکه در مقاماتی چون مکاشفه، معاینه، محاضره، مشاهده و ... نیز ردپاي آن را می توان باز جست.نور و رنگ وجلوه هاي آن از بنیانی ترین عناصر صور خیال در صوفیه براي به تصویر کشیدن مشاهده است.چنین جلوه هایی را در آثار گوناگونی چون رسالات نجم الدین رازي، شیخ احمد غزالی، خواجه عبداالله انصاري، ابن عربی و .... می توان سراغ گرفت.جستار حاضر در پی دسته بندي و شرح بن مایه هاي صور خیال مشاهده در ادب صوفیه است.
کلید واژه ها: صور خیال، مشاهده، تجلی، نور، سالک و....
مقدمه
»صورت خیالی« در زبان فارسی در برابر »ایماژ« درزبانهاي لاتین قرار می گیرد.صورت خیالی عبارتست از تصویري که در ذهن شاعر نقش می بندد و گویاي معنی یا احساس یا عاطفه اي و .... است صورت خیالی تفاوت بسیار با نماد و تشبیه و کنایه دارد. در حقیقت نماد یا سمبول تصویري است که توسط جمع یا تاریخ جمعی براي بیان یک حالت یا مفهوم انتخاب شده و مورد قبول واقع گردیده است، مثلا سمبول یا نماد شیر براي قدرت و جرأت یا کوه براي استواري یا خورشید براي گرما و غیره و...تشبیه، صورتی است که شاعر برمی گزیند براي آنکه هم کلام خود را زیباتر کند و سخن خود را تزیین داده حس زیبایی شناسی در مخاطب بوجود آورد و هم آنکه با استفاده از صنعت تشبیه به توصیف بهتر و دقیقتر مفهوم یا موضوع مورد علاقه ي خود بپردازد.
مثلا تشبیه صورت زیبا به گل، نوعی ایجاد حس زیبایی شناسی در مخاطب است که هم زیبایی گل را در ذهن خواننده تجسم می بخشد و صورت یار را در کنار او می نشاند تا نوعی موازنه و تقارن ایجاد کند و هم ویژگی هاي گل نظیر سرخی، لطافت، شادابی و طراوت و سبکی و... را یکجا به صورت زیباي معشوق نسبت داده باشد.رویه ي دیگر استفاده از تشبیه در این جا همان تزئین شعر با تصویر زیباي گل است. اما این انتخاب، یعنی تشبیه، عملی خود خواسته و کاملا آگاهانه است.چرا که شاعر دیگر به سادگی تصویر گل را براي مشابهت با عمر کوتاه انتخاب می کند، در تشبیه، عمل شاعر کاملا آگاهانه و خود خواسته است و تشبیه در کل براساس مشابهت هاي میان مشبه و مشبه به صورت می گیرد.
در»ایماژ« یا»صورت خیالی« دیگر نه ذهن آگاه شاعر، که ناخودآگاه اوست که عمل تصویرپردازي را انجام می دهد. در این مورد، در حالتی خاص، یا احساس ویژه، یا به هنگامی که عاطفه اي، مفهومی، رنجی و... بر جان شاعر غلبه می یابد به شکل ناخودآگاه، تصویري در ذهن شاعر نقش می بندد که نتیجه ي تخیل فعال اوست و گاه در این حالت میان آن صورت خیالی و احساس شاعر هیچ مشابهت ظاهري وجود ندارد، و خود شاعر نیز نمی داند که چرا چنین تصویري به ذهن او وارد شده است. مثلا هنگامی که سپهري می گوید:مادري دارم.بهتر از برگ درخت، دوستانی بهتر از آب روان،... - هشت کتاب، - 364 :1364
میان »مادر« و »برگ درخت« هیچ گونه مشابهت ظاهري وجود ندارد و این تخیل فعال است که در ناخودآگاه شاعر مشابهتی میان آنها بوجود آورده است. البته همیشه چنان نیست که در ایماژها مشابهتی میان تصویر و احساس وجود نداشته باشد که حتی می توان گفت که در بیشتر مواقع می توان مشابهت هاي میان آن دو جستجو کرد، اما آنچه مورد نظر است آنست که در آفرینش» صورت خیال« یا ایماژ آگاهی و ذهن آگاه شاعر بیشتر در اختیار و مغلوب جان ناآگاه اوست. در آفرینش ایماژ، فعالیت شدید ناخودآگاهی را می توان مشاهده نمود. ادب صوفیه مملو است از »صور خیال« آفریده شده در ذهن و جان شاعران صوفی که خود یکی از جالبترین موارد مورد مطالعه پژوهشگران ادب صوفیه است. یکی از مهمترین کتابها در این مورد رسالهء حجیم و زیباي »آنه ماري شیمل« است، که »شکوه شمس«، صور خیال مولانا را در دیوان کبیر شمس بررسی و طبقه بندي کرده است.
صور خیال در مشاهده
»تخیل فعل« یکی از موضوعات مورد علاقه ي سلوك صوفیه است و در نوشته هاي بسیاري در باب آن، از قرون اولیه ي اسلامی، بحث و گفتگو شده است، چنانکه امام محمد غزالی در رساله ي »شکوه الانوار«،زجاجه، آبگینه را »قوه ي خیال« دانسته که در حال فعالیت مداوم است.در نظر غزالی، آبگینه به سبب فرانمایی خویش، بر خلاف آینه، اجازه می دهد تا تصاویر و انوار از عالم بالا به ذهن صوفی به شکل خیالات یا صوري وارد آید و هر صورت خیالی جلوه گر ویژگی یا صفتی از عالم علوي است که خود را به شکل خاصی در ذهن صوفی سالک پدیدار می کند و سالک می تواند با راهنمایی پیر و شیخ خویش آن صور را مطالعه کرده منشاء آنها را باز شناخته و پیام و مفهوم آن را دریابد.
فتوحات مکیه ي ابن عربی نیز در ابتداي خویش در باب این صور خیال صحبت کرده و نمونه هاي فراوانی از آن را بدست داده است. در »تذکره الاولیاء« عطار نیز به صور خیال و برق ها و انوار متفاوتی که بر صوفیان وارد شده پرداخته و موارد بسیاري از آن را ثبت و گزارش کرده است.دکتر شفیعی کدکنی در کتاب خویش؛ »صور خیال شعر فارسی« بر غناي ادب صوفی در »صور خیال« تاکید می کند و یکی از مهمترین ارزشهاي ادب صوفیه را در همین مورد می داند. از مهمترین صور خیال صوفیه،
