بخشی از مقاله
خلاصه
اکثریت نظریه پردازان حوزه ی معماری و فرهنگ بر تاثیر شکل و کالبد فضا بر شیوه ی زندگی و رفتار انسان تاکید دارند چرا که فرم،شکل و سازمان فضایی خانه ها در یک همسایگی می تواند زندگی ساکنانش را حمایت - پشتیبانی - یا مختل نماید. - بوچنر، - 1975 - راپاپورت، - 1969 از جمله فضاهای تاثیرگذار در شیوه ی زندگی ساکنان فضاهای نیمه باز است. فضاهای نیمه باز مسکونی علاوه بر تامین نور و روشنایی فضاهای داخلی و تهویه طبیعی به عنوان فرصتی برای ارتباط بیش تر با محیط بیرون و تعاملات اجتماعی بیش تر است.
ساختمان هایی که در گذشته ساخته می شدند به علت رعایت مسائل اقلیمی و سلسه مراتب دسترسی فضایی و رعایت حفظ حریم ها عملکرد خوبی داشته اند، بنابراین بررسی الگوهای بومی گذشته و شناخت وضع موجود فضاهای نیمه باز، زمینه ساز طراحی آگاهانه تر و فضای مسکونی مطلوب تر است. در پژوهش حاضر به خوانش و فهم ویژگی های کالبدی - فضایی در فضاهای نیمه باز مسکونی گذشته و امروز پرداخته ایم تا از این رهگذر و انجام یک قیاس تطبیقی به تاثیر این ویژگی ها بر میزان مطلوبیت فضایی بپردازیم.
روش تحقیق در این پژوهش ترکیبی بوده که شامل روش تاریخی،توصیفی و تحلیلی می باشد و در جمع آوری داده های کیفی از مطالعات کتابخانه ای، مشاهده، برداشت میدانی، مصاحبه و پرسش نامه استفاده شده و داده های کمی از طریق شبیه سازی به وسیله ی نرم افزار Ucl depthmap به دست آمده است و در نهایت برای تحلیل داده ها و نتیجه گیری از روش قیاس تطبیقی و استدلال منطقی استفاده شده است.
نتایج پژوهش نشان می دهد که در خانه های بومی B سنتی شهر بشرویه فضاهای نیمه باز نفش مهمی در بروز شیوه ی زندگی و نظام های رفتاری ساکنان ایفا می کرده است و امروزه برنامه ریزان و معماران شهری به منظور حفظ برنامه ریزی جوامع بومی و احیای شیوه های نظام های رفتاری بایستی با ایجاد راهکارهایی معمارانه سعی در احیای آن رفتارها از طریق باز زنده سازی آن فضاها داشته باشند.
مقدمه
آپارتمان نشینی از مهم ترین تحولات در فرایند اسکان بشر در شهرها می باشد اما با تحول در نوع اسکان بشر در شهرها در بعضی از فضاهای خانه تغیراتی به وجود آمده است. از جمله این تغییرات حیاط و ایوان است که در عصر معاصر تبدیل به تراس شده است. پیشینه ی مطالعات محیطی نشان می دهد که قابلیت پاسخ دهی هر محیط با وجوه طراحی آن در ارتباط است،به گونه ای که این پاسخ دهی ها رضایت و کیفیت زندگی کاربران را تحت تاثیر قرار می دهد.
- بنتلی، ای ین و دیگران، - 1386امروزه با از بین رفتن فضاهای باز و نیمه باز تغییراتی در رفتارهای انسانی به و جود آمده که مطابق با شیوه ی سکونت دلخواه ساکنین نیست. - راپاپورت، - 1992 خالقان فضا بایستی درک صحیحی از رفتار انسان در محیط های متفاوت داشته باشند،به نحوی که پیوند انسان و محیط را قوی تر می سازد،خانه های امروزی با امکانات و شرایط زندگی موجود قابلیت پاسخگویی به بسیاری از نیازهای انسان ایرانی را ندارند - بهزادفر، - 1389
این خانه ها برگرفته از الگوهای غربی و بدون رعایت مسائل منطقه ای و اقلیمی و نیازهای روانی و عاطفی افراد طراحی می شوند که نتیجه ی آن تبدیل خانه به خوابگاه و نداشتن آسایش روانی و محیطی در فضاست. - احمدی، - 1392 روزگاری خانه های قدیمی تطبیقی بودند از سردر، ورودی، هشتی، ایوان، صفه، طارمه، شارمه، مهتابی، حیاط و حتی سکوهایی در بیرون فضای خانه که باعث ایجاد سرزندگی در افراد می شد، اما در حال حاضر این فضاها کاهش پیدا کرده است. جدا شدن فضاهای سکونت از محل کار و رشد سریع جمعیت انسان ها را به سمت استقرار در ارتفاع برای حل مشکل کمبود زمین در شهرهای بزرگ سوق می دهد.
- شرقی محتشمی، - 1385 درپژوهش حاضر نشان می دهد که با گذشت زمان از ارزش فضایی فضاهای نیمه باز کاسته و به ارزش فضایی فضاهای دیگر افزوده شده است و پیکره بندی فضایی و سازمان دهی خانه های امروزی متناسب با شیوه ی سکونت بومی منطقه نمی باشد و نحو فضا تئوری و ابزاری برای تحلیل در معماری و شهرسازی است.
این نگرش در اواخر دهه 80 توسط استدمن در لندن پایه ریزی شده است - - hillier and honson,1984 این نگرش بیان گر این موضوع است که در فضای معماری از چارچوب اجتماعی تاثیر می گیرد. در این نگرش امکان تجزیه ی فضا به عناصر تشکیل دهنده و تحلیل آن به عنوان شبکه ای از انتخاب ها و بازخوانی آن به صورت نقشه های گرافیکی که بیان کننده ی روابط و انسجام این فضاهاست.
سوالات پژوهش:
.1 عوامل موثر بر شکل گیری فضای نیمه باز در مسکن بومی سنتی چه بوده است و سازوکار این تاثیر گذاری چگونه بوده است؟
.2 در صورت تاثیرپذیری خانه های امروزی از مسکن بومی-سنتی چه راهکارهایی می توان ارائه داد؟
روش پژوهش:
نوع تحقیق این پژوهش کاربردی- نظری است و روش بررسی آن مبتنی بر روش توصیفی وتحلیلی است و از روش ترکیبی مبتنی بر سه راهبرد استفاده شده است . سه راهبرد استفاده شده در این تحقیق، روش کیفی ،روش تاریخی - تفسیری و روش کمی است. دراین تحقیق از مطالعات کیفی برای بررسی شرایط موجود استفاده شده است و در سطح تدابیر تحقیق ، پژوهش تفسیری - تاریخی، شواهد تجربی گذشته را مورد استفاده قرار داده و به مدارک و آثار انسان ساخت استناد می کنیم و از تجزیه و تحلیل بایگانی های تاریخی - خانه های بومی قاجار و پهلوی - بهره می بریم .
این شواهد از منابع مختلفی چون بایگانی ها، اسناد عمومی و شخصی موجود می باشد. همچنین برای جمع آوری دادها از طریق پرسشنامه و شبیه سازی از طریق نرم افزار Ucl depthmapاستفاده شده است ودر نهایت برای تحلیل دادها و نتیجه گیری از روش قیاس تطبیقی واستدلال منطقی استفاده شده است. به منظورجمع اوری اطلاعات از روشهای مختلف اسنادی,کتابخانه ای ,اعم از کتاب ,رساله,نشریه و مجله استفاده شده است ودر نهایت سعی شده است به شناسایی اسیب ها پرداخته ودر نهایت به ارائه راهکار برسیم.
در سطح راهبرد کمی از طریق شبیه سازی در نرم افزار استفاده شده استو درسطح راهبرد تاریخی- تفسیری به بررسی خانه های دوره قاجار وپهلوی در بافت تاریخی بشرویه پرداخته وپس از یافتن الگوهای خانه های تاریخی این دورها به تحلیل انها پرداخته ایم. درسطح راهبرد کیفی به دلیل موضع گیری نوشتاری از ساختار روایی پیشنهادی بهره می بریم .
با تحقیق کیفی به فهم معانی وفرایند فعالیتها و دست ساخته های مردم دست یافت وبه کیفیتهای غنی شرایط و محیطهای مسکونی پرداخته. مبانی نظری مرتبط با موضوع تحقیق با روش اسنادی وکتابخانه ای بررسی گردیده است که مبانی مرتبط با این پزوهش برگرفته از دسته بندی موراتوری است - مدرسه موراتوری از پیروان مهم نگرش تاریخی - تکاملی به محیط مصنوع ومعماری است .
این مدرسه معماری از گونه شناسی بهره های مختلفی گرفته است.از انجا که تاریخ معماری هسته اصلی کار موراتوریها می باشد,درس گرفتن از ان وتاثیر ان بر معماری ومعماران معاصر از اساسی ترین موضوعات این مدرسه می باشد,مقایسه معماری گذشته واصل پیوستگی ان ودلایل شکستگی معماری سنتی واغاز شکل گیری معماری مدرن مقدمه نوشته های نظریه پردازان این مدرسه معماری را به خود اختصاص داده است - - معماریان ،. - 1387 از نظر تدابیر تحقیق تاریخیBتفسیری امکان درگیر شدن به متن رویداد گذشته فراهم می شود.
این تدابیر شامل استفاده از بایگانی ها، مصاحبه ها، اسناد باستان شناسی ومنابع خلاصه شده است وبه تاثیر واقیعت های گذشته بر شرایط کنونی پرداخت - عینی فر- . - 86 در این پژوهش از طریق قیاس تطبیقی الگوهای خانه های بومی بشرویه در دوره قاجار وپهلوی واز طریق دادهای بدست آمده ار طریق پرسشنامه و دادهای نرم افزارUcl depthmap با روش استدلال منطقی وقیاسی به بررسی عمق، هم پیوندی و ارتباط فضاهای نیمه باز پرداخته و در نهایت به بررسی کیفیت زندگی در مسکن امروزی رسیده ایم.
تعاریف:
تعاریف مربوط به نحو فضا:
-1ارتباط : به عنوان تعداد نقاطی تعریف می شود که یک نقطه ی مستقیم با نقاط دیگر ارتباط برقرار می کند، برای مثال میزان ارتباط یک اتاق که دارای دو در ورودی است 2 می باشد .
-2 هم پیوندی: هم پیوندی یک نقطه پیوستگی یا جدایی یک نقطه از سیستم کلی یا سیستم پایین تر - درجه - 2 می باشد. فضایی دارای هم پیوندی زیاد است که با فضاهای دیگر دارای یکپارچگی بیش می باشد، این شاخصه با شاخصه ی ارتباط رابطه ی خطی دارد ، بدین صورت که هم پیوندی بیشتر برابر است با ارتباط بیش تر می باشد.
-3 عمق : ایده ی اولیه عمق به عنوان تعداد قدم هایی که برای گذر از یک نقطه به نقاط دیگر باید طی شود ، تعریف می شود یک نقطه در صورتی عمیق خوانده می شود که قدم های زیادی بین آن نقطه و دیگر نقاط موجود باشد.
تعاریف فضاهای نیمه باز مسکونی :
-4 پاسیو : پاسیو تامین کننده ی نور است درکنار شاه نشین قرار دارد، از پاسیو جهت ایجاد هوای خنک در شب نیز استفاده شده است، نمونه هایی از آن در خانه های کاشان موجود است .
-5 ایوان وسایبان : معروفترین فضای سرپوشیده ایوان نام دارد . ایوان فضایی است که با ایجاد سایه و امکان ارتباط مستقیم در خانه های ایرانی تا اوایل قرن 21 از ملزومات خانه به حساب می آمده است. فضایی سرپوشیده و مستقل با تاقی رفیع که برای مجموعه هایی از فعالیتهای زندگی بوده ،یک طرف ایوان باز و مشرف به حیاط و طرف دیگر نیمه بسته و ضلع چهارم بسته است. سایبان پیش آمدگی های افقی معلقی بر روی پنجره ها می باشد که ایوان ها و سایبان ها هر دو در کنترل تابش آفتاب موثر هستند. ایوان ها در شهرهای جنوبی برای شکستن آفتاب و در شهرهای شمالی ایران جهت کوران هوا مورد استفاده بوده است.
-6طارمه : همان ایوان یا صفه است که در معماری بیشتر نقاط ایران رواج دارد. طارمه فضایی از یک طرف باز و گاهی بدون سقف و به عنوان نشیمن موقت فصلی، دالان و ارتباط دهنده چند فضا مورد استفاده قرار می گیرد. ابعاد آن نسبت به نیاز خانه متغیر است و در شهرهای شیراز، یزد و زواره رواج دارد. اما در خانه ها و آپارتمان های امروزی همه این عناصر از خانه ها حذف شده و یا حداقل به حیاط در خانه و تراس در آپارتمان تبدیل شده است که همان کاربری اصلی خود را از دست داده است. - که همان حضور طبیعت در فضای زندگی است -
-7شناسیل: این فضا که مختص مناطق جنوبی ایران به خصوص بوشهر است، نوعی بالکن به سمت بیرون خانه و روی معبر عمومی است، که با چوب ساخته شده و پیرامون آن با نرده های مشبک پوشیده می شود، تا هوا به راحتی در آن جریان یابد و یا ایجاد سایه نماید. اما مشاهده می شود در بعضی موارد سقف نیز نداشته اند. نمونه هایی از این فضا در برخی از خانه های کنار سواحل جنوب نیز دیده می شود. دو کارکرد مهم آن به شرح زیر است: - معماریان،.... - الف: مکانی برای استفاده از نسیم و بادهای مطبوع و بعضا استفاده از سایه ب: استفاده از منظره ی زیبای دریا.
معرفی محدوده ی پژوهش :
شهرستان بشرویه روی مرز استان خراسان جنوبی واقع است. نام آن برگرفته از گیاهی به نامبُش«» که در این منطقه می روییده و یا به عبارتی دیگر بُشرویه به معنای رویشگاه می باشد. استان جمعیتی بیش از 600 هزار نفر دارد و جمعیت بشرویه اکنون حدود 25 هزار نفر تخمین زده می شود. در میانه کویر لوت و دشت نمک و در مختصات 33 درجه شمالی و 57 درجه شرقی واقع شده است.
ناحیه ای به مساحت 7939 کیلومتر مربع را با ارتفاع 880 متر از سطح دریا، در بر می گیرد. از شمال به بخش بردسکن شهرستان کاشمر ، از غرب به شهرستان طبس و از جنوب به دهستان دیهوک و جاده فردوس به طبس و از شرق به فردوس منتهی میشود، طول حوزه این منطقه از فتح آباد که در سمت جنوب واقع شده تا دهستان هنویه که شمالی ترین حد آن است حدود 100 کیلومتر و عرض آن از اراضی زراعی شرق بشرویه تا آبادی خدا آفرید در غرب حدود 500 کیلومتر و مساحت آن حدود 5000 کیلومتر مربع است.
این شهر دارای آبادی های متعددیاست که بعضاً قدمت بیشتری از خود بخش دارند . معروفترین آنها رقه ، ارسک ، نیگنان ، کرند ، غنی آباد و فتح آباد است. - جعفری، - 1377:63 در این پژوهش ما الگوهای مختلف در دوره ی صفویه، قاجار، پهلوی و امروزی را شناسایی کردیم.در دوره ی قاجار ما شاهد 5 نوع الگویه فضایی شامل یک طرف ساخت، دو طرف ساخت - دو توده مقابل هم - ، دو طرف ساخت - دو توده عمود بر هم - سه طرف ساخت و چهار طرف ساخت هستیم. در دوره ی پهلوی الگوهایه شناسایی شده چند حیاطه و کوشکی می باشد و در دوره ی امروزی الگوهای ساخت به صورت شمالی و جنوبی هستند. ما بعد از شناسایی الگوها از هر الگو به صورت تصادفی یک خانه را انتخاب و در نرم افزار مربوطه بررسی کردیم.
