بخشی از مقاله
چکیده
قرآن معجزه جاوید پیامبر اسلام و کتاب آسمانی مسلمانان است. این کتاب مقدس از 114 سوره تشکیل شده که هر سوره در بر دارنده موضوعات مختلفی است. بیشتر موضوعاتی که قرآن به آنها پرداخته است در بیش از یک سوره مطرح شدهاند و این موضوعات مشترک بین سورهها، نشانه ارتباط بین آنها است. شناخت این ارتباطات موضوع مهمی است که میتواند به فهم بهتر قرآن کمک نماید. در این مقاله با کمک یکی از تفاسیر قرآن - تفسیر راهنما - ، موضوعات مطرح شده در هر یک از سورهها شناسایی گردیده و میزان شباهت بین سورهها بر اساس موضوعات مشترک آنها،با استفاده از معیاری کمّی و بهرهگیری از روشهای دادهکاوی محاسبه گردیده است. در نهایت درختواره شباهت موضوعی سورهها بر اساس معیار کمّی مورد نظر ترسیم و با استفاده از آن سورههای قرآن به خوشههایی افراز گردیدهاند.
کلیدواژهها: فهمقرآن، فناوریاطلاعات، دادهکاوی، خوشهبندی، شباهت موضوعی سورهها.
مقدمه
قرآن نخستین منبع شناخت فرهنگ و معارف اسلامی است که در دسترس مسلمانان قرار دارد. قرآن مجید از 114 سوره تشکیل شده است. سوره در اصطلاح علوم قرآنی، به گروهی از آیات قرآن اطلاق میشود که دارای آغاز و انجامی است. نباید تصور کرد که هر سورهای از قران در حکم فصلی از یک کتاب است چرا کهمعمولاً در یک کتاب، فصول از نظر محتوا مستقل از یکدیگر بوده و یا حداکثر مترتب بر هم هستند، در صورتی که سورههای قرآن، از نظر مباحثی که در آن مطرح شده هیچگونه ترتب و یا استقلالی نسبت به یکدیگر ندارند و گاه میشود که موضوع واحدی مانند خداشناسی، معاد و یا حتی سرگذشت یکی از پیامبران در سورههای مختلف، و در هر سوره از زاویهای و به شکلی - مختصر یا مفصل - آمده است. بسیاری از سورههای قرآن به طور همزمان چند موضوع را مورد بحث قرار داده و همچنین بسیاری از سورهها به موضوعات مشابه و مرتبطی میپردازند.
با توجه به گستردگی مباحث و نیز حجم بالای سورههای قرآن، بررسی این ارتباطات برای انسان کار بسیار دشواری است که امکان خطا در آن زیاد است. در عصر حاضر، دادهکاوی1 به عنوان ابزاری برای تحلیل دادههای حجیم، به وفور در علوم مختلف مورد استفاده قرار میگیرد. استفاده از الگوریتمهای دادهکاوی، برای تحلیل و بررسی محتوای قرآن امری بدیع بوده که میتواند نتایج مفیدی را در بر بگیرد. برخی از الگوریتمهای دادهکاوی به منظور»خوشهبندی«2 دادههای حجیم به کار میروند. سنجش و ارزیابی میزان شباهت موضوعی سورهها به یکدیگر و نیز شناسایی سورههایی از قرآن، که از نظر موضوعی به هم نزدیک و مرتبط هستند و قرار دادن آنها در یک خوشه موضوعی است که در این مقاله با استفاده از تکنیکهای دادهکاوی به دنبال انجام آن هستیم.
مروری بر سابقه پژوهشهای قرآنی
قرآنکریم برای مسلمانان منبعی معتبر و غنی از دانش و حکمت است. این دانش گاهی آشکار و عیان و گاهی نهفته و پنهان است. دسترسی به دانش پنهان در منابع اسلامی، نیاز به تفسیر و استنباط دارد. بیش از هزار سال است که محققان اسلامی به دنبال استخراج دانش و قوانین، از متن قرآن و نگارش تفاسیر و زنجیرههای استنتاج برای آن هستند و تحقیقات گستردهای را در این رابطه انجام دادهاند. اکثر این تحقیقات به شکل تدبر و تامل و بحث پیرامون آیات بوده است. قدیمیترین نوع از پژوهشهای صورت گرفته بر روی قرآن، تحقیقاتی است که با نام »تفسیر« شناخته میشوند. طبق تعریف ارایه شده توسط علامه سید محمدحسین طباطبایی - 1360-1281ه.ش - ، یکی از بزرگترین مفسرین معاصر، "تفسیر عبارت است از بیان کردن معنای آیههای قرآن، روشن کردن و پردهبرداری از اهداف و مفاهیم آیهها".
دستهای دیگر از پژوهشهای صورت گرفته در مورد قرآن، جنبه آماری دارد و بر دادههای عددی متکی است. مشهورترین این تحقیقات توسط رشاد خلیفه - 1990-1935م - و عبدالرزاق نوفل - 1984-1917م - صورت گرفته است. البته از این میان، نظرات رشاد خلیفه به شدت توسط مجامع رسمی مسلمانان مردود اعلام گردیده است. رشاد خلیفه - 3خلیفه، - - 1982خلیفه، - 1983 مدعی کشف یک نظم بر پایه ریاضی در قرآن شد. وی عدد 19 را مخرج مشترک سراسر سیستم ریاضی قرآن میدانست. اینکه قرآن 114 سوره دارد، و این عدد مضرب 19 است، یا اینکه »بسم االله الرحمن الرحیم19 « حرف دارد، و تکرار هر یک از کلمات آن در قرآن، باز هم مضرب 19 است، نمونهای از مسائل مطرح شده در نظریه اوست. طبق ادعای او، این نظم در مورد تمام آیات قرآن، به غیر از دو آیه پایانی سوره توبه صادق است. از همین رو، وی ادعا کرد که این دو آیه جزء قرآن نازل شده بر پیامبر - ص - نیست، و بعدها به آن افزوده شده است - پهلوان و شفیعی، - - 1388عطایی، . - 1389
عبدالرزاق نوفل - نوفل، - 1987 تحقیقات خود را بر پایه اعجاز عددی قرآن انجام داده است. وی فراوانی واژهها و اصطلاحات استفاده شده در قرآن را شمارش نموده، و ضمن مقایسه اعداد حاصله با حقایق بیرونی، عمدتاً این واژهها را به صورت دوتایی و در مواردی نادر، سه و حتی چهارتایی از لحاظ فراوانی مورد مقایسه قرار داده است؛ او مدعی کشف روابط عددی جالبی در قرآن شده؛ مانند اینکه تعداد دفعات ظهور لفظ »دنیا« و »آخرت« در متن قرآن برابر، و به تعداد 115 بار است، یا تعداد دفعات ظهور کلمه »شهر« به معنای ماه در قرآن 12 مرتبه است که برابر با تعداد ماههای یک سال است.
شروان عطایی - عطایی، - 1389 یکی دیگر از محققانی است که با استفاده از اطلاعات آماری، به نوعی تحلیل محتوا را بر روی قرآن انجام داده است. وی در تحقیقی ضمن محاسبه نمودن فراوانی تکرار کلمات در سورههای قرآن، تعداد کلمات مشابه بین هر دو آیه را به عنوان معیاری برای ارزیابی شباهت آیات در نظر گرفته و با توجه به تعداد آیات مشابه در هر دو سوره قرآن، ماتریس شباهت سورهها را ایجاد نموده است. همچنین با توجه به فراوانی کلمات در هر سوره، کلماتی با بیشترین فراوانی به عنوان شاخصی برای تشخیص محورهای اصلی یک سوره در نظر گرفته شده است.
در سالهای اخیر گروهی از محققین تلاش نمودهاند تا دانش نهفته و پنهان موجود در قرآن را با کمک سیستمهای کامپیوتری استخراج و ارائه نمایند. در چند پژوهش از تکنیکهای داده کاوی، برای کشف دانش پنهان استفاده شده است. الدهلان1 و زکی - 2الدهلان و زکی، - 2010 در پژوهشی تلاش نمودهاند این مساله را روشن سازند که چگونه تکنیکهای داده کاوی می-توانند دانش اسلامی را از منابع آن استخراج، و آن را به شکلی معنادار و بامفهوم برای کاربر ارایه نمایند. در پژوهشی دیگر که توسط عمران علی - 3علی، - 2012 صورت گرفته، روشی برای ارایه پیکره متنی قرآن به شکل گراف پیشنهاد شده است. وی برای استخراج و شناسایی الگوهای مکرر در قرآن، الگوریتم کاوش زیرمسیرهای پرتکرار4 را بر گراف مذکور اعمال نموده است. در این تحقیق، روش پیشنهادی برای چهار سوره ابتدایی قرآن و به منظور یافتن زیرمسیرهای مکرر پیادهسازی گردیده و در نهایت توضیح داده شده که چگونه الگوهای پرتکرار، میتوانند برای نمایه سازی مفهومی5 و خوشه-بندی6 آیات مشابه استفاده شوند.
طریق محمود7 و همکارانش - محمود و همکاران، - 2013 نیز در پژوهشی، تکنیکهای دادهکاوی را برای استخراج الگوهای پنهان و غیربدیهی از متن قرآن به کار گرفتهاند. آنها در پژوهش خود، آیات قرآن را با توجه به جزئی که در آن قرار دارند، تقسیمبندی و مجزا نمودهاند. آیات هر جزء، به عنوان یک نمونه یا رکورد8، که سطری را در جدولی تشکیل میدهند، دیده شدهاند. هر کلمه سازنده آیات، در رکورد مربوطه، خصیصهای را ایجاد کرده است. البته در این بین، کلماتی که بار معنایی نداشتهاند و در خوشهبندی نقشآفرین نخواهند بود، حذف گردیدهاند. در مرحله بعدی یکی از الگوریتمهای خوشهبندی بر جدول حاصل از آیات اعمال گردیده و نتیجه حاصله، خوشهبندی آیات هر جزء با توجه به کلمات تشکیل دهنده آن آیات است. در نهایت با توجه به خصایص مشترک اعضای یک خوشه، مهمترین عناوین و موضوعات برای هر یک از خوشهها، همراه با تعداد خوشههای حاوی این موضوعات استخراج گردیده است. تعداد زیاد تکرار یک عنوان در خوشهها نشانه اهمیت موضوع در آن جزء است. در تحقیق مذکور با استفاده از این شیوه، در مجموع 226 موضوع استخراج شده است. در پایان، به منظور تجزیه و تحلیل چگونگی احتمال ظهور موضوعات استخراج شده با یکدیگر، از الگوریتم Apriori، که در کاوش قوانین انجمنی کاربرد دارد، استفاده شده است.
