بخشی از مقاله
چکیده: رنگ در تزئینات و آرایههای نسخ خطی از جایگاه ویژهای برخوردار است و به همین دلیل در اغلب نسخههای خطی مربوط به کتاب آرایی، بخشی نیز به رنگهای مورد استفاده برای تزئین نسخهها و چگونگی تهیه آنها اختصاص یافته است. با توجه به اهمیت کاربرد انواع رنگ در تزئین و نوشتار آثار هنری، نسخ خطی و اسناد تاریخی و به دلیل اینکه پژوهشهای مربوط به شناسایی رنگهای بهکار برده شده در نسخ خطی تنها معطوف به مطالعات تاریخی و تطبیقی در متون بوده و از نظر علم باستان سنجی و آزمایشات و ساختار شناسی مورد بررسی قرار نگرفته است.
در این کار پژوهشی، مقالات مختلف منشر شده در رابطه با کاربرد روشها و دستگاههای مختلف تجزیه مواد در شناسایی رنگهای بهکار رفته در متون نسخ خطی تاریخی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفتند. بر این اساس، روشهای XRF، SEM-EDS، Raman و FTIR قادر هستند رنگها از لحاظ ساختار شیمیایی آنها به-صورت مواد آلی - منشاء گیاهی یا جانوری - و یا معدنی - کانیهای رنگی - را به بهترین نحو بررسی کرده و و منشاء و فنآوری تهیه آنها را تعیین نمایند.
مقدمه
شناسایی رنگدانه یکی از مهمترین اهداف در بررسی علمی نقاشیها، پارچهها، نسخ و اسناد تزئین شده و سایر مواد تاریخی و باستان شناختی است .[1] شناسایی رنگ و رنگدانهها نه تنها از دیدگاه باستان شناسی، بلکه از منظر تاریخ هنر و درک تاریخی یک کار هنری، شناخت فرآیندهای تخریب و حتی توسعه روشهای حفاظتی آثار تاریخی و رفع مشکل تاریخگذاری و انتساب به خالق اثر نیز حائز اهمیت است .[2] علاوه بر این، بررسی عناصر تشکیل دهنده آثار هنری و اشیاء تاریخی، اولین نشانههای قابل اتکا برای شناخت منشاء مواد اولیه و فرآیند مورد استفاده در ساخت آنهها را فراهم میآورد .[3]
هدف این مقاله، مقایسه اطلاعات بهدست آمده از تجزیه رنگدانههای نسخ خطی - با کمک تجهیزات علمی جدید - و اطلاعات بهدست آمده از منابع مکتوب درباره تکنیک نگارگری ایران میباشد، گرچه منابع مطالعاتی مورد نظر در میان نسخ قدیمی، محدود بوده است. برای شناسایی رنگدانهها و همچنین آسیبهای وارده بر کاغذ بهواسطه رنگدانهها از روشهای آنالیز غیر تخریبی از جمله آنالیز نقطهای با ابزار دستگاهی و آزمایشات میکرو رامان جهت آنالیز ترکیبی مورد استفاده قرار میگیرد. تلفیق روشهای FTIR و پیکسی نیز جهت شناسایی ترکیبی و عنصری مناسب هستند.
روش XRD برای نمونههایی که به اندازه کافی در اختیار باشد، میتواند بهکار گرفته شود، اما به دلیل محدودیت نمونهبرداری از نسخ تاریخی، این روش در مورد نمونههای مورد مطالعه، فاقد کارآیی است. در مواردی نیز جهت تکمیل کار، آزمایشات شیمی تر، اسپات تست انجام داده می-شود. در تمدن بشری کتابت و ثبت افکار بر روی اشیاء و اجناس مختلفی همچون سنگ، فلز، خشت، پوست، چوب، برگ، پارچه و کاغذ انجام می شده است .[4] با اختراع کاغذ و رواج ساخت آن دورهای جدید در گسترش علم و دین در سراسر سرزمینها بهخصوص سرزمینهای اسلامی آغاز شد.
بهطور کلی کاغذ از مهمترین موادی است که انسان را در مرحله علم، تمدن و فرهنگ با گامهای سریع پیش انداخته و به پیشرفت آنها در این راه کمک نموده است .[5] در این میان نسخ خطی از اهمیت ویژهای برخوردارند. سالهاست که کارشناسان و نسخه شناسان برای طبقه بندی نسخ خطی تنها به بررسی ویژگیهای ظاهری آنها همچون رنگ کاغذ، نوع خط، شیوه تزئین و موارد مشابه میپردازند در دورههای قبل از اسلام نیز سابقه تزئین کتابها و مصور کردن در ایران وجود داشت اما بعد از اسلام از یکسو نهی این دین از ترسیم صور حیوانی و انسانی و از سوی دیگر تاکید بر اشاعه دانش و در کنار آن تزئین و زیباسازی قرآن به-طور قطع تاثیر فراوانی بر رشد و گسترش انواع شاخههای کتاب آرایی داشت .[6]
شناسایی مواد رنگی بهکار رفته در آثار هنری
نتایج کتابخانهای و رسالات بسیاری به روش تهیه و بررسی ساختار شناسانه نسخ خطی و کتب پرداختهاند. در این بین مطالعات مختلفی بر روی شناسایی رنگها صورت گرفته است. اولین آزمایشهای شناسایی رنگها به قرن 19 م. برمیگردد. نخستین تجزیه رنگدانه در کتابی که درباره ساختمانهای نواحی وست مینستر لندن بود، منتشر شده بود. در این کتاب جان هاسلام 1 بر روی نمونههای چند نقاشی دیواری مطالعاتی انجام داده و با استفاده از روشهای شیمی تر شنگرف، قرمز اخرا، زنگار و... شناسایی کرده بود. کارهای او توسط جان چپتل 2 و سر جان همفری دیوی3 پیگیری شد. کلمنت 4 و دزورمه5 دو دانشمندی هستند که نتایح آزمایشات خود را به صورت کتابی مدون برای شناسایی رنگدانهها منتشر کردند .[7]
شیوا حاجیانی در مقالهای با عنوان "شناسایی رنگهای مورد استفاده در سه نسخه عقدنامه عصر قاجار" با استفاده از FTIR و SEM-EDX به مطالعه در این زمینه پرداخته است. بر طبق نتایج حاصل از آزمایشات شیمیایی و دستگاهی، رنگدانه قرمز مورد استفاده در هر سه نسخه، شنگرف است، در سه عقدنامه قاجاری نیز پرکنندههای سفید نظیر سولفات باریم و سفید سرب بهکار رفته است، مرکب سیاه دوده، رنگ روحی نیل و آبی پروس و رنگ سفید قلع از جمله رنگدانههای بهکار رفته در این قبالهها هستند.
وحید فتحاللهی و امیر رضا کاکویی در مقالهای با عنوان "آنالیز عناصر تذهیب، مرکب و کاغذ نسخه خطی پنج گنج" تذهیب، مرکب و کاغذ نسخه خطی پنج گنج به روش آنالیز پیکسی مشخصهیابی شده است. منشاء رنگدانههای قرمز، سبز، زرد، سفید و همچنین ترکیب عنصری مرکب و کاغذ این اثر تعیین شده است. سید محمد جواد موسوی در مقالهای با عنوان "کاربرد SEM-EDS و طیف سنجی رامان در بررسی رنگ طلایی و آسیب آن در سه نسخه خطی تزیینی از دوره قاجار" به بررسی رنگدانه طلایی در نسخ خطی دوره قاجار پرداخته است، آنالیزهای SEM-EDS نشان داد ک رنگدانه طلایی در این نسخ فلزی بوده و ترکیب اصلی آن آلیاژی از عناصر مس، روی، قلع میباشد.
از اینرو استفاده از آلیاژ فلزی بر پایه مس شبیه به یرنج به عنوان طلای بدل ثابت شد. یاسوهیرو هایاکاوا6 و پانل تاشو متعلق به اوگاتا کورین 7 - گنجینه ملی ژاپن - رنگدانه-های بهکار رفته در آن با استفاده از طیفسنجی فلورسانس اشعه ایکس و رادیوگرافی اشعه ایکس مورد بررسی قرار دادهاند. در گذشته اعتقاد بر این بود که این صفحه نمایش تاشو از نوع مواد رنگی - آبی آزوریت و سبز مالاکیت - استفاده کرده است. اما این تحقیقات نشان داد که برای هر نوع رنگ از سه نوع مواد استفاده شده است.
مری ویرجینا اورنا8 و همکاران در مقالهای با عنوان “PIGMENT ANALYSIS OF THE GLAJOR GOSPEL BOOK OF U.C.L.A.” به شناسایی رنگدانه بهکار برده شده در کتاب انجیل گلاجور توسط میکروسکوپ نوری پلاریزان و پراش اشعه ایکس پرداختهاند، به این نتیجه رسیدند که کتاب مورد نظر توسط دو نقاش متفاوت کار شده است.
هنرمند اول از رنگدانه آبی آزوریت و هنرمند دوم آبی اولترامارین را بهکار برده است، با توجه به مطالعات انجام شده در تاریخ نقاشی اروپای غربی بهنظر میرسد که آزوریت مقدم بر رنگهای معدنی دیگر است، یکی از دلایل آن میتواند نزدیکی ارمنستان به معادن لاجورد بدخشان در افغانستان باشد که تنها منبع معدنی شناخته شده است، در نتیجه ساختن آن در دسترستر و کم هزینهتر است دلیل دیگر نیز میتواند داشتن کیفیت پایین اولترامارین باشد.
مورد استفاده در نقاشی طوماری که در موزه هنر توکوگاوا در ژاپن نگهداری میشود با استفاده از XRF قابل حمل مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و به این نتیجه رسیدند که 4 نوع رنگدانه سفید در این اثر بهکار برده شده است که اجزاء اصلی آنها: -1سرب -2کلسیم -3جیوه و4 که قابل تشخیص نبود. همچنین این نکته آشکار شد که رنگدانههای ساخته شده شامل سرب که عمدتا برای طراحی چهره انسان بهکار رفتهاند با رنگهای بهکار برده شده در دیگر قسمتهای رنگی متفاوتاند.
شناسایی رنگدانههای نسخ خطی تاریخی
از جمله علل فرسایش کاغذ، آسیبهایی است که رنگ به آن وارد میکند. رنگها میتوانند زمینه رشد و تغذیه میکروارگانیسمها باشند. پارهای از موجودات زنده ذرهبینی - باکتریها و قارچها - از رنگها تغذیه میکنند. این موجودات دارای گونههای متعددی هستند. در حدود سیصد گونه مختلف از آنها تاکنون شناخته شدهاند که به حدود 140 جنس و خانوادههای گوناگون تعلق دارند. تعداد زیادی از گونههای حشرات نیز به کاغذ و رنگ آن زیان میرسانند .[8] آنچه مسلم است اینکه برای پیشینی نوع خسارت، شناسایی انواع رنگدانه-ها کمک شایان توجهی میکند.
متخصصین با مشاهده تغییرات رنگ پی به ماهیت رنگدانه میبرند، مثلا تیره شدن شنگرف صرفا یک تغییر فیزیکی است یعنی در اثر تشکیل نوعی سولفید جیوه نیمه پایدار سیاهرنگ به وجود میآید .[8] بررسیهای منابع کهن نشان میدهد که استفاده از دو نوع مرکب سیاه کربنی و آهنی-مازویی در هنر خوشنویسی و کتابآرایی اسلامی معمول بوده است .[9] همچنین به استفاده از زنگار - سبز - ، لاجورد - آبی - ، سرنج - نارنجی - و زرنیخ - زرد - بهعنوان رنگدانه برای تزیین کتب و آثار خوشنویسی نیز اشاره شده است .[10] بررسی ظاهری یک ماده میتواند اطلاعات مفیدی قبل از آغاز آزمایشات جزئیتر فراهم آورد .[11] آزمونهای بصری اشیاء مهم فرهنگی، اطلاعات باارزشی ارائه میدهند.
