بخشی از مقاله
چکیده
یکی از متداولترین مسائل در مدیریت پروژه مشکل تاخیرات میباشد. تاخیر در پروژه میتواند ناشی از عوامل متعددی باشد که بسیاری از آنها را میتوان با مدیریت مناسب کنترل کرد. یکی از مهمترین شاخصهای موفقیت پروژهها عملکرد زمانبندی2 آنهاست.
ابزارهای متعددی برای برنامهریزی مناسب پروژهها وجود دارندکه هرکدام از آنها در سطح کنترل و مدیریت پروژه به منظور بهبود عملکرد زمانبندی پروژهها به کار میروند. اگرچه برای کنترل تاخیر پروژهها تلاشها و مطالعات فراوانی صورت گرفته است، اما به نظر میرسد که مشکل اصلی تاخیر پروژهها عمدتا به ماهیت خود پروژه مربوط نمیشود، بلکه باید از طریق برنامهریزی در سطح مدیریت پروژه هدایت گردند. در واقع اگر یک الگوی تصمیمگیری مناسب برای کنترل مجموعهای از پروژهها موجود باشد میتوان تا حد زیادی از تاخیرات تک-تک آنها جلوگیری نمود .
از مهمترین اهداف انجام پژوهش حاضر، شناسایی تاخیرات، رتبه بندی علل وقوع آنها و ریشهیابی منشاء بروز آنها در پروژههای بزرگ صنعتی میباشد . طبقهبندی عوامل ایجاد براساس ماهیت آنها، استانداردها و المانهای کنترل پروژه و بررسی راهکارهای موجود در جهت کاهش این تاخیرات و حرکت به سمت حذف آنها، از دیگر اهداف این پژوهش به شمار میرود.
پژوهش حاضر با انجام مطالعات کتابخانهای و پژوهشهای میدانی به شناسایی عوامل موثر در به تاخیر افتادن پروژههای صنعت آب در شش فاز عمده فاز قوانین و مقررات، فاز تامین مالی و تخصیص بودجه، فاز عوامل مدیریتی، فاز کنترل پروژه، فاز دانش فنی و فاز عوامل محیطی و سیاسی پرداخته است. تحلیل آنها با بهرهگیری از روش AHP به کمک نرم افزار Choice Expert اهمیت موثرترین عوامل معرفی شده، محاسبه گردید و عوامل به ترتیب اثرگذاری در هر فاز معرفی شدند.
-1 مقدمه
توسعه ملی جز مهمترین مسائل و اهدافی است که جوامع گوناگون درگیر آن میباشند و جهت رسیدن به آن تلاش می-کنند. پروژههای عمرانی بهویژه در سطح ملی نقش اساسی در رسیدن به توسعه ایفا میکنند. بنایراین تاخیر در بهرهبرداری از این گونه پروژهها، تاخیر در توسعه کشور را دربر دارد که زیانهای کمی وکیفی مشهود و نامشهود بسیاری به بار خواهد آورد.
ازینرو امروزه اکثر کشورهای درحال توسعه و حتی توسعهیافته با توجه به محدودیت منابع دراختیار و بازار رقابتی شدید جهت استفاده از منابع موجود و کسب سود بیشتر به دنبال ریشهیابی علل تاخیرات در پروژههای گذشته میباشند.با درنظر گرفتن موقعیت اقتصادی و سیاسی کشورمان و لزوم حرکت پرشتاب درجهت پیشرفت و قطع وابستگیها انجام پروژهها در زمان مقرر و با هزینه مشخص شده، بسیار ضروری بنظر میرسد. انجام بهموقع پروژه ها منافع کیفی نامشهودی از قبیل افزایش رفاه عمومی، توسعه ملی و اشتغالزایی را دربر خواهد داشت. در پژوهش حاضر علل و عوامل ایجادکننده تاخیرات شناسایی و در شش فاز عمده قوانین و مقررات، تامین مالی و تخصیص بودجه، عوامل مدیریتی، کنترل پروژه، دانش فنی و عوامل محیطی و سیاسی تقسیمبندی گردیده است.
-2 برنامهریزی و زمانبندی پروژه:
تاریخچه برنامهریزی پروژه در جهان را معمولا به مدیریت پروژههای عظیمی همچون ساخت اهرام مصر، دیوار چین و یا بنا نهادن تخت جمشید به دستور داریوش مربوط میدانند، هریک از این پروژهها از جمله پروژههای بزرگ و پیچیده تاریخ بشریتند که با کیفیت استاندارد بالا و بکارگیری نیروی عظیم انسانی ساخته شدهاند. اما تاریخچه مدیریت پروژه در دنیای جدید به سالهای ابتدایی دهه 1900 میلادی باز میگردد؛ جایی که هنری گانت با توسعه نمودار میلهای ابداعی خود آغازگر حرکت پرشتاب بعدی طی سالهای دهه 1950 و 1960 میلادی در پروژههای نظامی و هوافضای آمریکا و سپس انگلستان گردید. تقریبا غالب تکنیکها و روشهای مدیریت پروژه که امروزه از آنها استفاده میشود، توسط وزارت دفاع، صنایع نظامی و سازمان هوا و فضای ایاالت متحده در خلال سالهای دهه 1950 و 1960میلادی ابداع و توسعه یافتهاند که روشهایی همچون روش پرت3، ارزش بدست آمده، مهندسی ارزش و ساختار شکست کار از آن جملهاند.
صنعت ساختمان نیز در تکوین و توسعه روشهایی همچون روش مسیر بحرانی، روش نمودار پیشنیازی، استفاده از نمودار شبکهای و تسطیح منابع یاری رسانده است. در جریان این تحوالت پروژههای بسیار بزرگی همچون پروژه فضایی آپولو و یا ساخت نیروگاههای اتمی اجرایی گردیدند. با تدوین استاندارد جهانی دانش مدیریت پروژه دگرگونیها و پیشرفتهای حوزه مدیریت پروژه، صورتی منسجم و مدون به خود گرفت. امروزه صدها بلکه هزاران روش مختلف، برای مسائل برنامهریزی پروژه ابداع شده و هنوز در حال گسترش است. این روشها شامل روشهای دقیق، برنامهریزی ریاضی و روشهای ابتکاری4 و فراابتکاری5 می باشند.
-3 مدیریت پروژه:
پروژهها شامل فعالیتهایی هستند که باید در تاریخ معین، با هزینه معین و کیفیتی از پیش تعریف شده اجرا شوند. بنابراین پروژهها در قالب سه قید هزینه، کیفیت و زمان صورت میپذیرند. برای دستیابی به هدف یا منظور پروژه، الزم است سازمانی برای اجرای فعالیتهای الزم تشکیل گردد و میبایست اطلاعات مناسبی از نحوه پیشرفت کارها به مدیریت برسد. این اطلاعات می تواند نشان دهنده عواملی نظیر تاریخهای عملی اجرای مراحل مختلف کارها، نیروی انسانی و هزینه صرف شده، کیفیت کارهای انجام شده و سایر آگاهیهایی که می تواند مدیریت را در تصمیمگیری برای اجرای مراحل بعدی پروژه یاری نماید، باشد
پیشبینی محدوده، زمان، منابع و هزینه در پروژهها تا آنجاییکه امکان دارد باید صورت گرفته و برنامهریزی شود. بنابراین سعی بر آن است که انواع نیازها قبل از وقوع یا اجرای پروژه پیشبینی شده و روند اجرای پروژه طبق برنامه پیشبینی شده و با کمترین مشکل تحقق یابد. با شناسایی و تعیین تقدم و تاخر فعالیت های لازم و نیز با در نظر گرفتن نیاز به منابع از قبل و نه در حین کار در قالب یک برنامه زمانبندی صورت گرفته و تلاش برای تحقق این برنامه به طور ناخود آگاه تعهدی ایجاد میکند که مانع به تاخیر افتادن فعالیتها و در نتیجه پروژه میشود. فرآیند تهیه و اجرای درست برنامه پروژه و ملاحظات مربوط به آن مدیریت پروژه نامیده میشود.
-4تاخیرات در پروژه:
از عمده مشکلات بارز در اجرای پروژهها مسئله تاخیرات پروژه میباشد. به طورکلی تاخیر هرگونه عدول از توافقات زمان-بندی شده متاثر از عوامل درونی یا بیرونی سیستم از جمله ارگانهای درگیر در پروژه همچون عملکرد کارفرما و پیمانکار، شخص ثالث درگیر در پروژه، وقوع حوادث طبیعی، اعتصابات، عدم تامین مالی، کمبود منابع، خرابی دستگاه ها، سازماندهی ضعیف، تغییر قوانین و دستور کار، ساختار نامناسب قراردادها، فقدان نیروی کار متناسب و متخصص و ... بوده و باعث ایجاد هزینههای اضافی و خساراتی برای ذینفعان پروژه میگردد که خود میتواند موجب بروز ادعایی از سوی گروههای درگیر در پروژه شود
تاخیرات پروژه یا به عبارت دیگر تاخیر در تکمیل یک فعالیت ممکن است به دلیل تاخیر در آغاز آن یا گسترش مدت فعالیت یا هر دو باشد. تاخیر در شروع فعالیت گاها ناشی از تاخیر در فعالیتهای پیش نیاز میباشد و یا به خود فعالیت مربوط میگردد. در هر صورت تاخیر در تکمیل یک فعالیت میتواند منجر به تاخیر در فعالیتهای بعدی و در نهایت زمان تحویل پروژه گردد. تاخیرات پروژه برآیندی از تاخیرات تک تک فعالیتهای آن است و اینکه تاخیر یک فعالیت در تاخیر پروژه چه قدر سهم داشته باشد به شناوری آن فعالیت مربوط میگردد. تاخیر پروژه، واریانس بین زمان پیشبینی شده تکمیل پروژه و زمان واقعی تکمیل آن خواهد بود، که بعبارتی برابر مجموع تاخیرات فعالیتهای واقع بر مسیر بحرانی میباشد
از نظر جایگاه و ارزش علمی با توجه به اینکه مهمترین رسالت مدیریت پروژه ایجاد تعهد و مسئولیت در قبال برنامه زمانبندی پروژه است، لذا دستیابی به اهداف زمانی یکی از اصلیترین شاخصهای موفقیت پروژهها محسوب میشود. لذا با در نظر گرفتن این اصل، تحلیل تاخیرات پروژه، نحوه جبران، کاهش و پیشگیری از وقوع آن به ویژه در بحث روابط کارفرمایان و پیمانکاران و منافع و موقعیت هریک، از جایگاه ویژهای برخوردار است. به نحوی که کارفرمایان به دنبال علتیابی تاخیرات جهت محاسبه حجم خسارات تحمیل شده به پیمانکاران و تسویه هزینههای اضافی میباشند، و در سوی مقابل پیمانکاران باید بتوانند دلایل کافی برای ادعای خسارات تاخیر و دیرکرد خود را طبق قرارداد جمعآوری و ارائه کنند. از این رو تحلیل تاخیرات، مسئولیت-یابی وعلتیابی منشاء بروز آنها حائز اهمیت میباشد
-5 طبقه بندی عوامل بروز تاخیرات :
تاخیرات پروژه را میتوان از مناظر گوناگونی دستهبندی نمود. عوامل رایج در تاخیرات پروژه را میتوان به دو دسته عمده عوامل غیر قابل برنامهریزی و خارج از کنترل و عوامل مهندسی و قابل کنترل دستهبندی کرد، که بررسی و شناخت عوامل فنی و قابل کنترل از اهمیت بیشتری برخوردار است. از عوامل خارج از کنترل میتوان به حوادث طبیعی، آب و هوای نامناسب، مسائل سیاسی، اعتصابات کارگری و ... اشاره کرد عوامل مهندسی نیز خود از مناظر گوناگونی از جمله داخلی یا خارجی بودن منشاء ایجاد یا حیطه مسئولیت، براساس زمان وقوع و قابلیت جبرانپذیری میباشند که به تشریح مختصر هریک پرداخته می-شود.
