بخشی از مقاله
چکیده
دیوان طاهری نایینی یکی از گنجینههای خطی است؛ تک نسخهای که در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری میشود. وی از شاعران عصر صفوی و معاصر شاه عباس اول بوده است. طاهری در قرن 10 ظهور میکند. دیوان وی نزدیک به 3000 بیت است. متن این نسخه خطی شامل 252 غزل، 8 قصیده، 3 ترکیب بند و 2 ترجیعبند است. وی در غزل مقلد حافظ و در ترکیب بند مقلد محتشم کاشانی است. طاهری شاعری است که با وجود تقرب در دربار، هیچ شعر مدحی ندارد. او شاعری است شیعی مذهب که در نعت دوازده امام و رسول اکرم و مرثیهامام حسین اشعار قابل توجهی دارد.
این اشعار میتواند در غنیتر کردن فرهنگ دینی جامعه و پژوهش اشعار مذهبی و آیینی مفید باشد. در قرن دهم در زمینه تقلید از محتشم - دوازده بند سرودن - تنها از وحشی بافقی نام برده میشود. با تصحیح این نسخه خطی معلوم شد که طاهری نایینی را به لیست مقلدان محتشم باید افزود. از این حیث وی همردیف وحشی قرار میگیرد. وی دو ترکیببند خود را به تقلید از محتشم سروده است. یکی در مدح مولای متقیان و دیگری در رثای سیدالشهدا. در پس پرده استقبال، استقلال بلاغی و جهانبینی خاص طاهری خودنمایی میکند.
مقدمه
" نسخههای خطی گنجینه ای ارزشمند و بیانگر هویت و اقتدار ملی هستند. این آثار بهترین و ارزنده ترین نماینده میراث باستانی و نیز بارزترین نشانه طرز فکر هرمملکت و دیار محسوب میشود. نخستین گام برای شناخت و شناساندن یک ملت متمدن، دستیابی به آثار فرهنگی اوست." - فدایی، - 23 :1386 تصحیح نسخ خطی و معرفی صاحبان آنها از کارهای ارزشمند در حیطه فرهنگ و ادب و گامی در راه ترمیم تاریخ گذشته این مرز و بوم است.
یکی از این آثار، دیوان محمد طاهر نایینی معروف به طاهری نایینی است. این دیوان یکی از گنجینههای خطی است؛ تک نسخه ای که در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری میشود.تصحیح انتقادی دیوان طاهری به کوشش اینجانب ثریا انداز در مقطع دکتری در تاریخ پنجم آذرماه هزار و سیصد و نود و سه به پایان رسیده است. تصحیح انتقادی دیوان طاهری نایینی براساس تک نسخه خطی کتابخانه ملی تبریز و به روش قیاسی صورت گرفته است؛ یعنی، تصحیح نسخه دیوان طاهری به شیوه »تصحیح قیاسی« انجام یافته است.
بدین ترتیب که مصحح در زبان، بیان، موضوع اثر و یافتن قرینهها و مثال ها تسلط یافته و اطلاعات معنوی و لغوی کافی در زمینه متن به دست آورده است.برای اصلاح اغلاط متن و افزودن و کاستن آنچه لازم است نظر و قیاس خود را به کار برده است.بدیهی است که در همه موارد رعایت امانت صورت گرفته است. در تصحیح انجام شده، کلیاتی از اشعار طاهری نایینی فراهم آمده و در کنار آن شرح مبسوطی از احوال شاعر، نکات بلاغی و دستوری اشعار و ویژگیهای سبکی او فراهم شده است.
طاهری در حوزه شعر صفوی شاعری است قابل توجه اما جایگاه حقیقی خود را بازنیافته است. بیت معروف او را بسیار خوانده ایم اما کمتر کسی گوینده اش را می شناسد: آنکه دایم هوس سوختن ما میکرد کاش میآمد و از دور تماشا میکرد قالب مسلط این دوره غزل است.طاهری هم بیشتر اشعارش را در قالب غزل سروده است. - بیش از دو هزار بیت - . عصر صفوی دوره ای است که اغلب شاعران در پیروی از شاعران بزرگ، خصوصا حافظ طبع آزمایی کرده اند.شاعرانی چون میرک نقاش و زمانی یزدی تمام غزلهای حافظ را جواب داده اند.
طاهری نیز از این میان مستثنی نیست. برجستگی خاص غزلهای طاهری هم آن است که اکثر آنها را به اقتباس از حافظ سروده است. دیوان طاهری 252 غزل دارد که 190 غزل وی به استقبال از حافظ است؛ یعنی 76 درصد را به اقتفای حافظ سروده است. با وجود آن که طاهری اکثر غزلهای خود را به اقتباس از حافظ سروده،اما شاعری است که حرفی برای گفتن دارد. چه بسا وزن، قافیه و حتی گاهی برخی ترکیبات را از حافظ می گیرد و سخن خود را به صورتی تازه ودلنشین بیان میکند. استعمال توصیفات و ترکیبات بدیع و زیبا و تشبیهات دلنشین، استقلال بلاغی او را در عرصه شعر نشان میدهد.
با وجود آن که طاهری شاعری غزل سراست اما وی در قصیده خوب از عهده برآمده و هشت قصیده وی با سه ترکیب بند ودو ترجیع بندش جزو اشعار خوب طاهری به حساب میآیند از رساله "تصحیح انتقادی نسخه خطی دیوان طاهری نایینی"، دو مقاله چاپ شده است: یکی با عنوان " نوایی از نای نایین " - معرفی نسخه منحصر به فرد دیوان ملا طاهر نایینی - در شماره 18 مجله بهار ادب و دومی با عنوان »تاثیر پذیری سبکی طاهری نایینی از حافظ شیرازی« در شماره 52 مجله آینه میراث به چاپ رسیده است.
علایم اختصاری به کار رفته در متن:
ط:طاهری م: محتشم کاشانی ق: قصیده زندگی و آثار طاهری نایینی نام شاعر در طبقات اعلام الشیعه شیخ آقا بزرگ تهرانی "میرزا محمد طاهر نایینی" - تهرانی، - 398: 13 و تخلص او " طاهری" است.در جنگ شماره 2329 فهرست کتب خطی کتابخانه مجلس - شماره 2329، ج - 31 :8نام وی "مولانا محمد طاهر نایینی" آمده است.تذکره نصرآبادی از وی با عنوان "ملا طاهری نایینی "یاد کرده است.
اثرآفرینان با عناوین" طاهر نایینی" و "ملا طاهری" - نصیری، :1384ج - 4؛ تذکرههای شمع انجمن،سخنوران یزد و روز روشن با عنوان "طاهری نایینی"؛لغت نامه دهخدا، آتشکده آذر،حدیقه الشعرا و ریاض الجنه با عنوان "طاهر نایینی"؛ سفینه خوشگو و منتخب اللطایف با عنوان "ملا طاهر"و "طاهر نایینی"؛ گلزار ادب و تذکره سخنوران نایین با عنوان "ملا طاهر نایینی"؛ فرهنگ سخنوران با عنوان "طاهری نایینی" و" ملا طاهری". از تاریخ تولدش اطلاعی در دست نیست،ولی صاحب" اثرآفرینان "وفات وی را1010 ه.ق. و صاحب "نتایج الافکار"اوایل مأه حادی عشر دانسته است.
- گوپاموی، - 493:1387 اغلب تذکرهها اطلاعاتی را از یکدیگر نقل کرده اند.تنها چند تذکره ازجمله آتشکده آذر است که دو سطری در مورد وی آورده و هیچ اشاره ای به زندگی وی نکرده است: "طاهر نایینی از قصبه نایین از توابع اصفهان است و مطلع " آنکه دایم هوس سوختن ما میکرد / کاش میآمد و از دور تماشا میکرد" از اوست." - بیگدلی، - 187 :1337 تمامی تذکرههای معتبر عصری او را نایینی الاصل نوشته اند و صاحب تذکره "حدیقه الشعرا" آورده که طاهری تخلص به اسم میکرده است. - بیگی شیرازی، - 1095:1365
در مورد آثار وی جز دیوان اثری در دست نیست که با استناد به چند قرینه میتوان گفت که دیوان وی کامل نیست:یکی آن که خود در قصیده ای با مطلع "صبحم از شام غم سیاه تر است / تیره بختی نتیجه هنر است"اشاره میکند که سه دفتر غزل تمام کرده است. بر خواننده معلوم می شود که وی شاعر غزلسرا است. : در غزل سفته ام دُر بسیار / که غزل گو ز عشق باخبر است سه کتاب غزل تمام شده است / لیک بالقوه ام نه این قدر است هست سرجوش،دیگ فکرت من / این سه خوان سخن که در نظر است - ق/ 2ب - 35
دوم آن که قافیه اشعار وی از الف تا دال است.افتادگیها و جابجایی صفحات نیز میتواند مؤید این ادعا باشد. دیوان طاهری تقریبا 3000 بیت دارد؛ مشتمل بر: 252 غزل - 2050 بیت - ، 8 قصیده 321 - بیت - ،2 ترجیع بند 161 - بیت - و 3 ترکیب بند 183 - بیت - . در بررسیهای فهرست نسخ خطی کتابخانههای متعدد جز یک ترجیع بند از جنگ شماره 2329 فهرست کتب خطی کتابخانه مجلس - 31/8 - و چند بیت پراکنده - جنگ نظم و نثر شماره 9466 کتابخانه مجلس و جنگ شعر شماره 8558 کتابخانه مجلس.ص - 225 اثری از سه دفتر وی به دست نیامد.
طاهری، شاعر شیعی مذهب
دکتر محمود درگاهی در بررسی جایگاه معنی در سبک شناسی چهار محور معنایی برای شعر سنتی فارسی ذکر میکند. این چهار محور عبارتند از: ممدوح، معبود، معشوق و خود شاعر. - درگاهی؛ - 48 :1383 در قصاید طاهری محور اول یعنی مدح درصد بالایی را به خود اختصاص داده است. در زمینه مدایح او اغراق پهنه گسترده ای دارد.
این گستره اغراق برخاسته از مدح است. طاهری شاعری شیعی است. با وجود تقرب به دربار، مدح پیامبر اکرم - ص - و ائمه اطهار از مهم ترین موضوعات شعری اوست. - 50 درصد از قصاید و30 درصد ترکیبات - وی در هیچ شعری یا حداقل در نسخهای که از وی به جا مانده است هیچ شاه و سردار و امیر و وزیری را مدح نکرده است. وی در چندین جا خود به این مسئله اشاره میکند:
بجز ثنای تو حرفی نمیتوانم گفت / زبان برای همین گشت در دهن گویا چو باد صنع،گل نطق طاهری بشکفت/ نگشت در چمن مدح غیر،نغمه سرا ز بندگان سخنور همین یکی دیدم / که امر واجب مدح ترا نکرد قضا - ق - 13-11 / 1 نیز: زان میکنند خدمت من،ماسوا که من / مشغول بندگی خداوند اکبرم هان فخر کن ز صف نعالم فلک که من/ بالانشین مجلس شرع پیمبرم چون طاهری ز صبح ازل تا شب ابد / از جان،مطیع حیدر و اولاد حیدرم غیراز ثنای آل علی گر بیان کنم / یارب بریده باد زبان سخنورم - ق - 7
طاهری گاه در قصایدش ساختار یک قصیده کامل را رعایت نموده است؛ در چنین مواقعی معمولا با تغزلات زیبایی در مطلع قصایدش روبرو میگردیم و در ادامه مدیحه کاملی همراه با شریطه و تأبید میبینیم. - قصاید 4 و - 5، اما همه قصایدش تغزلات زیبایی دارد که یادآور غزلیات شاعر است. وی در پایان تغزلاتش معمولا در گریز به مدح ممدوح تخلصهای زیبایی آفریده است.
از جمله: دگر ز کینه دیرینه هنرمندی/ فلک به غمکده ام ریخت یک جهان آتش روم به سایه اخلاق داوری که خلیل/ ز دستگیری او برد جان از آن آتش - ق. - 4 در دوره ای که طاهری زندگی میکند، مقتضیات زمان به اشاعه بیشتر منقبت اهل بیت یاری می کند و کمتر شاعری است که قصیده،ترکیب بند و ترجیع نپرداخته و ستایشنامههای مشهوری از پیامبر اسلام و امامان شیعه ترتیب نداده باشد.
طاهری هشت قصیده دارد که چهار قصیده ؛یعنی، 50 درصد قصاید وی را مدح اهل بیت دربر میگیرد.قصیده اول در منقبت دوازده امام، دو قصیده 4 - و - 8در منقبت علی - ع - و یک قصیده در مدح رسول اکرم - ص - - ق. - 5است.قصاید مدحی وی ساختار یک قصیده کامل را دارد: تغزل،تخلص،تنه اصلی و شریطه و دعای تأبید.به عنوان نمونه چند بیتی از قصیده پنجاه و سه بیتی وی در مدح رسول اکرم - ص - :
چون فلک باش روز و شب،سیّار یک نفس هیچ جا مگیر قرار
چند باشی چو صورت بیجان جنبشی کن اگر نه ای دیوار
قطره از بحر تا سفر بگزید نام وی گشت لؤلؤ شهوار
باش چون باد در نشیمن خاک چست و چابک همیشه در رفتار
یک نفس هیچ جا درنگ مکن خواری آرد درخت مکث به بار
می شوی فیض بخش هردو جهان همچو خورشید گر شوی سیار
