بخشی از مقاله
چکیده
تالاب هورالعظیم، تالابی بزرگ و دائمی است که بین دو کشور ایران و عراق قرار گرفته است. مساحت کل این تالاب حدود 300 هزار هکتار است که 100 هزار هکتار آن در ایران و 200 هزار هکتار آن در کشور عراق می باشد. عمیقترین نقطه هور به هنگام طغیان به حدود 8 متر میرسد. با ورود جریان به تالاب شکل هندسی تالاب به صورت یک هرم ناقص وارونه عمل می کند بدین صورت که با ورود جریان ارتفاع سطح آب تالاب همزمان با گسترش سطح صورت می گیرد. افزایش ارتفاع و گسترش سطح به افزایش حجم تالاب منتج می شود.
این موضوع با کاهش یا قطع جریان بالعکس عمل می کند. در این پژوهش با بکارگیری روابط هندسی هرم نسبت به شبیه سازی هندسی مخازن 5 گانه این تالاب اقدام شد. کنترل سطح و حجم هرم ناقص با سطحو حجم مشاهدات ذخیره آب تالاب کاملاً همخوانی دارد.
در حال حاضر آب زهکشی طرح های حوضه کرخه و کشت و صنعت نیشکر به مخازن 4 و 5 وارد میگردد. همچنین پیش بینی می گردد آب ورودی زهکشی به این مخازن افزایش یابد. نتایج نشان داد به منظور خیس ماندن تمام یا بخشی از این دو مخزن ظرفیت ایمنی حدود 1/5 میلیارد مترمکعب در سال معادل دبی سالانه 48 مترمکعب در ثانیه لازم است که تلفیقی از آب رودخانه و آب زهکشی است. بنابراین با این اختلاط 50 درصدی، هدایت الکتریکی آب این مخازن در حدود 5500 میکروموس بر سانتی متر کنترل خواهد شد.
1. مقدمه
تالابهای ایران به خاطر شرایط خاص اقلیمی و موقعیت جغرافیایی دارای ویژگیهای منحصر به فردی است که شاید نظیر آن را در کمتر جایی از جهان بتوان مشاهده کرد.
تالاب هورالعظیم در منطقه مرزی مشترک ایران و عراق در جنوب غربی ایران و در شهرستان دشت آزادگان از استان خوزستان واقع شده است. تا سال 1992 تالاب هورالعظیم از رودخانه های کرخه در ایران و دجله در عراق تغذیه میگردید. ولی در سالهای اخیرعمدتاً از رودخانه کرخه تغذیه میگردد. درجهان بیشترین اکوسیستمهای در معرض خطر، تالابها هستند که دلایل آن پیچیده میباشد و تنها به استفاده از زمین و آب تالاب مربوط نمیشود بلکه مدیریت حوضه های بالادست و فشارهای خارجی نظیر تغییرات آب و هوایی و رشد جمعیت نیز تأثیرگذارند.[2] آبدهی تالاب هورالعظیم در سالهای اخیر به شدت کاهش یافته است.
به نظر میرسد دلیل این کاهش بیشتر به سالهای خشک 1377 - 81، آبگیری سد کرخه و به طور کمتری به توسعه درون حوضه ای برمیگردد
مساحت تالاب هورالعظیم از 900 کیلومتر مربع در سال 70 به 400 کیلومتر مربع در سال 81 کاهش یافته است.{4} سعیدی و دشتی - 1394 - ، با بررسی ریسکهای زیست محیطی با روش AHP نشان دادند که خشک شدن مخازن 4 و 5 تالاب هورالعظیم به منظور توسعه میدان نفتی آزادگان باعث بوجود آمدن خطرات جدی برای تالاب گشته است
یو و همکاران - 2003 - ، تحقیقی با استفاده از سه سری از تصاویر ماهواره لندست مربوط به سالهای 1984، 1991 و 1996 تغییرات چشم انداز در تالاب دلتای رودخانه زرد را پایش نمودند .نتیجه این تحقیق نشان داد که تغییرات عمدهای به دلیل اکتشاف میادین نفت و گاز در منطقه مورد مطالعه اتفاق افتاده است.{6} چن و همکاران - 2014 - برای پایش منطقه تالابی دریاچه پویانگ چین از ماهواره مودیس و سنجندهTM و ماهواره LandSat شاخص پوشش گیاهی - NDVI - در بازه زمانی 2000 تا 2012استفاده کردند .نتیجه این مطالعه نشان داد که مساحت آب دریاچه پویانگ کاهشی معادل 33/25 کیلومترمربع داشته است
هدف از این تحقیق آنست که با روشن نمودن وضعیت کمی و کیفی تالاب، به چگونگی احیای تالاب نیز پرداخته شود. کمبود آب در مناطق خشک تاثیر سوء زیادی را بر فعالیتهای رفاهی و اقتصادی و سیاسی مناطق گذاشته است.
2. منطقه مورد مطالعه
تالاب هورالعظیم در غرب استان خوزستان در انتهای رود کرخه در منطقه مرزی دشت آزادگان بین دو کشور ایران و عراق واقع شده است. مساحت کل این تالاب حدود 300 هزار هکتار می باشد که 100 هزار هکتار از آن در ایران و 200 هزار هکتار آن در کشور عراق بوده و دارای طول جغرافیای 47 درجه و 58 دقیقه تا 47 درجه 16 دقیقه و30 ثانیه طول شرقی و عرض جغرافیایی 31 درجه 53 دقیقه تا 41 درجه عرض شمالی است
رودخانه کرخه پس از ورود به دشت آزادگان در حمیدیه به دو شاخه کرخه نور و شاخه اصلی کرخه و در سوسنگرد به دو انشعاب شامل رودخانههای نیسان، هوفل و ادامه شاخه اصلی کرخه تقسیم شده و در مسیرهای معینی جریان مییابد ونهایتاً از شمال شرقی وارد هور می گردد. عمق هور به هنگام طغیان به حدود 8 متر میرسد.این تالاب مشترکاً در شهرستانهای دشت آزادگان و هویزه استان خوزستان واقع گردیدهاست.
در دهه گذشته میزان ریزشهای جوی سالانه در محدوده این تالابتقریباً 212 میلیمتر، متوسط درجه حرارت سالانه حدود 25 درجه سانتیگراد و میزان تبخیر از سطح آزاد آب حدود 6/68 میلیمتر در روز است. میزان جریان ورودی از طریق سامانه رودخانه کرخه به تالاب هورالعظیم به طور متوسط، سالانه 5 میلیارد مترمکعب میباشد که در سالهای اخیر به دلیل توسعه طرحهای منابع آب بالادست، خشکسالیها و پدیده تغییر اقلیم به طور چشمگیری کاهش یافته است. شکل - 1 - موقعیت تالاب و رودخانه های منتهی به آن را نشان می دهد.
شکل : - 1 - رودخانه ها، زهکش ها و مخازن پنجگانه تالاب هورالعظیم
-2-2 اطلاعات هندسی مخازن پنجگانه
تالاب هور العظیم در بخش ایرانی به طور فرضی به 5 مخزن به نامهای مخزن شماره 1 با مساحت 92 کیلومتر مربع، مخزن شماره 2 با مساحت 281 کیلومتر مربع، مخزن شماره 3 با مساحت 147 کیلومتر مربع، مخزن شماره 4 با مساحت 293 کیلومتر مربع و مخزن شماره 5 با مساحت 182 کیلومتر مربع تقسیم شده است - سازاب پردازان، . - 1388 مخزن 1 و 2 از طریق رودخانههای هوفل و نیسان آبگیری میشوند. مخزن 3 از طریق سرریز مخزن 2 و مخازن 4 و 5 از سرریز مخزن 3 و زهکش ها تغذیه میگردند. این مخازن به وسیله دایک از یکدیگر جدا گردیدهاند. در جدول - 1 - مشخصات هندسی مخازن ارائه شده است. شکل - 2 - موقعیت مخازن تالاب هورالعظیم را نشان می دهد.
جدول : - 1 - مشخصات هندسی مخازن پنجگانه تالاب هورالعظیم
.3 روش کار
با ورود جریان به تالاب شکل هندسی تالاب به صورت یک هرم ناقص وارونه عمل می کند بدین صورت که با ورود جریان ارتفاع سطح آب تالاب همزمان با افزایش و گسترش سطح صورت می گیرد. افزایش ارتفاع و گسترش سطح به افزایش حجم تالاب منتج می شود. این موضوع با کاهش یا قطع جریان سطح آب و ارتفاع کاهش یافته و حجم آبی تالاب کم می گردد. ملاحظه می شود که شکل هندسی تالاب به صورت یک هرم ناقص وارونه عمل می کند که قاعده کوچک آن حداقل سطح تالاب مخازن و قاعده بزرگ آن حداکثر گسترش سطح تالاب است. با بکارگیری روابط هندسی هرم نسبت به شبیه سازی هندسی مخازن در صفحه گسترده اکسل و فرمول بندی ریاضی اقدام شد.
.4 نتایج
-1-4شرایط هندسی مخزن شماره 1 و2
در گام اول تالاب بدون عمق آب و تنها به صورت خیس شده دارای مساحتی در حدود 18 کیلومتر مربع و حجم ذخیره آبی در حدود 50 میلیون متر مکعب برآورد شده است. با افزایش عمق آب در حد20 سانتیمتر به سطح و به تبع آن به حجم آبی تالاب افزوده می گردد. در عمق 6/4 تا 6/6 متر از پست-ترین نقطه میزان سطح و حجم تالاب به حداکثر می رسد.
در این عمق سطح تالاب در حدود 373 کیلومتر مربع و حجم معادل 1316 میلیون متر مکعب است که با مقادیر ارائه شده در جدول یک کاملا همخوانی دارد. به عبارتی مدل در نظر گرفته شده برای تالاب واسنجی شده است و هرم ناقص به درستی هندسه مخزن را شبیه سازی نموده است. این دو مخزن از دو رودخانه هوفل و نیسان آبگیری میشوند و دارای کیفیت مناسبی هستند. دبی خروجی از این دو مخزن در عمقهای مختلف آب در جدول - 2 - ارائه شده است.
جدول : - 2 - رابطه ارتفاع-سطح-حجم و دبی مخازن 1 و2 تالاب هورالعظیم
