بخشی از مقاله
چکیده:
عزت نفس یکی از مهمترین و بنیادی ترین اصول تربیتی است، زیرا اساس تربیت بر عزت است و اگر فرد با عزت رشد یابد و تربیت شود، پیوسته و در هر اوضاع و احوالی استوار و نفوذ ناپذیر می گردد. عزت نفس یکی از مهمترین عوامل تحول روانی فرد است و افرادی که عزت نفس بالا دارند، از نظر اخلاقی افراد برانگیخته ای هستند که نه فقط شایسته اند، بلکه نگرش مثبت نسبت به خود دارند. اسلام بر این اصل تکیه کرده و آن را محور تعلیمات خود قرار داده است.
در این نوشتار با رویکرد توصیفی - تفسیری ، احادیث و روایات مرتبط با عزت نفس مورد بررسی قرار گرفته است .در متون اسلامی از »بندگی خدا« ، » تقوا «،»ایمان « و » طلب عزت از خدا« به عنوان معیارهای اساسی عزت و از طاغوت - حاکمان ستمگر - ،حرص و طمع ، هوای نفس و رعایت ننمودن حق و انصاف به عنوان موانع عزت یاد شده است .
عزت نفس به عنوان یکی از مؤلفه های اساسی سبک زندگی اسلامی مطرح است و پیامدهای فراوانی برای فرد و جامعه در بر دارد که از مهمترین آنها تقویت اراده و خود باوری و ایمان به اصالت و اهمیت فرهنگ خودی می باشد. در پایان مقاله روش های کاربردی برای رشد و پرورش عزت نفس مورد بحث قرار گرفته است.
مقدمه :
عزت نفس و شخصیت طلبی از تمایلات فطری آدمی است - بهشتی. - 1387 نقش عزت نفس در تربیت ، نقشی اساسی است به نحوی که در صورت فقدان عزت نفس ، آدمی به هر پستی تن می دهد و به هر گناهی دست می زند . ریشه همه تباهگری ها در ذلت نفس است. رسالت تربیتی پیام آوران الهی نیز در این جهت بوده است که انسانها را به عزت حقیقی برسانند، زیرا هیچ چیز در تربیت چون عزت نفس، شخصیت آدمی را تحکیم و تثبیت نمی کند
عزت نفس عاملی اساسی در چگونگی ارتباط ما با زندگی است و اثری قطعی بر استقلال، توانمندی و مؤثر بودن ما دارد. نوع برخورد ما با زندگی به حس عزت نفس ما بستگی دارد و می تواند آن را از وضعیتی مطمئن، مثبت و خوش بینانه به حالتی توأم با تردید، منفی و بدبینانه مبدل کند
داشتن عزت نفس، عاملی مهم در رشد سالم شخص به حساب می آید
عزت نفس یکی از مهمترین عوامل تحول روانی فرد است، افرادی که از عزت نفس بالا برخوردارند، تصویر خوب و مثبتی از خود دارند و از بسیاری جهات با افراد دارای عزت نفس پایین، متفاوت هستند. آنها اهداف بالاتری را انتخاب می کنند، اضطراب کمتری دارند، به شکست و انتقاد، کمتر حساس هستند، تمایل بیشتری به مواجهه و رویارویی با مشکلات دارند و به طور کلی، از نظر اخلاقی، افراد برانگیخته ای هستند که نه فقط شایسته اند، بلکه نگرشی مثبت نسبت به خود دارند
مازلو روان شناس معروف ، در کنار نیازهای جسمانی، ایمنی و نیاز به تعلق و عشق ، نیاز به عزت نفس را مطرح کرده و می گویدکه تمام افراد جامعه میل یا نیاز به عزت نفس دارند
اسلام نیز در تمام برنامه های عبادی، اجتماعی، اخلاقی و اقتصادی خود، عزت نفس را لحاظ کرده و نادیده گرفتن آن را در هیچ شرایطی نمی پذیرد
در این نوشتار ، با روش کتابخانه ای و توصیفی- تفسیری ، احادیث و روایات و متون مرتبط با عزت نفس بررسی شده است. پس از مقدمه فوق، مفهوم شناسی عزت، معیارهای عزت، موانع و روش های افزایش عزت نفس مورد بحث قرار گرفت شده و در نهایت پیشنهادات کاربردی برای افزایش عزت نفس ارائه شده است.
.2 مفهوم شناسی عزت و عزت نفس
عزت به معنی عظمت و بزرگواری است. لغت نامه دهخدا، واژه عزت را حالت اسم مصدر عربی به معنای بزرگواری و ارجمندی وسرافرازی آورده است . در فرهنگ معین ذیل کلمه » عزت« در حالت مصدر لازم این معانی ذکر شده است: ارجمند گشتن، گرامی شدن، راغب در مفردات می نویسد:عزت در اصل آن حالتی است که انسان را مقاوم و شکست نا پذیر می سازد و از » ارض عزاز« ، یعنی زمین محکم و نفوذ ناپذیر گرفته شده است. در قاموس قرآن نیز، عزت به معنی توانایی، در مقابل ذلت ذکر شده است.
همانگونه که در معنای » عزت «، قدرت و شکست ناپذیری نهفته است ، عزت نفس نیز دارای همین مفهوم می باشد و در آن ، حفظ آبرو، عدم کرنش و دریوزگی در برابر زور و زر، لحاظ شده است که بالا ترین نوع شکست ناپذیری و قوت است
در متون اسلامی واژه » عزت نفس« با بیانات گوناگون آمده که در حقیقت مفهوم واحدی را تداعی می نماید؛ نظیر کرامت نفس و شرافت نفس که به تکرار در احادیث و روایات دیده می شود
در متون روان شناسی نیز عزت نفس به عنوان میزان ارزشی که ما برای خود قایل می شویم در نظر گرفته می شود
رابینسون نیز عزت نفس را احساس رضامندی می داند که از ارزیابی خود در باره ارزشمندی، جذابیت ، شایستگی ، کفایت، قدر و منزلت و توانایی جهت ارضاء تمایلات و خواست های فرد ناشی می شود
در واقع عزت نفس نوعی قضاوت شخصی نسبت به ارزشمندی وجودی می باشد
-3 معیارهای عزت در فرهنگ اسلامی
همانگونه که اسلام بر اصل عزت تکیه کرده و آن را محور تعلمیات خود قرار می دهد، معیارهای آن را نیز مشخص نموده است . اسلام به منظور این که انسانها با عزت نفس بار آیند و به ذلت آلوده نگردند، در تمام برنامه های عبادی، اجتماعی ، اخلاقی ، فرهنگی و اقتصادی خود روح کرامت و عزت نفس را مورد عنایت قرار داده و تمام آموزه های خود را با این خصلت پسندیده ، هم آوا ساخته است که رعایت آنها موجبات عزت در جامعه اسلامی را فراهم می کند
دقت در متون دینی، مبین آن است که موارد ذیل معیارهای اساسی عزت فرد و جامعه می باشد: طلب عزت فقط از خدا، اطاعت و بندگی خدا، تقوای الهی و ایمان، در این بخش هر کدام از موارد فوق با توجه به متون دینی مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
1-3 طلب عزت فقط از خدا
سر چشمه اصلی عزت خداوند است و تمام عزت ها از آن اوست و اگر پیامبر و مؤمنان نیز عزت دارند، عنایتی الهی و عزتی اعطایی است
خداوند در این باره در قرآن می فرماید:» هر کس عزت خواهد، پس ] بداند که[ عزت همه از آن خداست« - فاطر آیه - 10 وقتی که سرمنشأ واقعی عزت خداوند است، بدست آوردن عزت از غیر طریق الهی، به هر صورتی که باشد ذلت است.
امام علی - ع - در این باره می فرماید:» کسی که از طریق غیر خدا به عزت برسد، همان عزت - غیر واقعی - او را به هلاکت می رساند -
امام علی - ع - درباره کسب عزت از غیر خدا می فرمایند: »عزیزی که عزتش از غیر خدا باشد ذلیل است
خداوند نه تنها خود مالک و صاحب عزت است - رب العزه - است، بلکه با توجه به معنای دوم رب، پرورش دهنده و رشد دهنده عزت در آن دسته از بندگان خود که شایستگی مقام عزت را یافته اند نیز می باشد. خداوند در قرآن کریم در این باره می فرماید:»عزت از آن خدا و پیامبر او و مؤمنان است - .« منافقون،آیه. - 8 به همین دلیل است که خداوند عزت را به هر کس که لیاقت آن را داشته باشد می دهد "تعز مَن تشاء" - عمران آیه - 26 و لازم نیست آدمیان برای به ظاهر عزیز شدن خود، عزت را از غیر خدا که توانایی آن را ندارند بطلبند.
2-3 اطاعت از خداوند
بندگی و اطاعت خدا دروازه ورود به ساحت قدس پروردگاری است که عزت به تمامی از آن اوست و هر که خواهان عزت حقیقی است باید آن را به وسیله اطاعت و بندگی بجوید - دلشاد تهرانی، 1382،ص. - 237 پیامبر در این باره می فرماید:» خداوند هر روز ندا می دهد که من پرودگار عزیز شمایم، و هر که خواهان عزت دو جهان است، خدای عزیز را اطاعت کند« - بهشتی،1350،ج4،ص - 402 .اطاعت و بندگی، ذرّه ناچیز و حقیر را به بینهایت عزیز و قوی مرتبط می کند و از او موجودی سرافراز ، قوی و شکست ناپذیر می سازد.
از امیر مؤمنان - ع - روایت شده است که فرمود:» هر کس اطاعت خدا کند عزت یابد و قوی بشود
آن حضرت در جای دیگر می فرماید:» هیچ عزتی چون اطاعت و فرمانبرداری ] از خدا[ نیست -
چون عزت بتمامه و بالاصاله از آن خداست، اطاعت خدا راهی کوتاه و هموار و مطلوب در کسب عزت است و غنیمتی بی مانند در تربیت انسان است. امیر مؤمنان می فرماید:» هیچ عزتی نیست مگر به سبب اطاعت و فرمانبرداری از خدا«
بندگی خدا به آدمی عزت خواهد بخشید و لذا امام علی - ع - در مناجات خود خطاب به خداوند عرض می کند:» خدایا ، همین قدر برای عزت من کافی است که بنده تو باشم و همین اندازه برای فخر و مباهات من کفایت می کند که تو پروردگارم باشی«
3-3 تقوای الهی
گناه به منزله آلودگی و زشتی برای روح زیبا و فطرت پاک آدمی است. تقوا، نیروی باز دارنده ای است که آدمی را از ارتکاب گناه باز می دارد و لذا انسان را از زشتی و آلودگی محفوظ می دارد و به او عزت می بخشد. رسول اکرم - ص - می فرماید: »هر کس می خواهد عزت مندترین مردم باشد باید نسبت به خدای عز وجل تقوا داشته باشد -
امیر مؤمنان علی - ع - در خطبه 195 نهج البلاغه مردم را به تقوای الهی و ترس از خدا سفارش می کند و تقوا را عاملی می داند که آدمیان را در روز قیامت به پناهگاههای استوار و منزلگاههای پر عزت و اعتبار هدایت می کند - خطبه 195، ص. - 411
انسان به میزانی که تقوا پیشه می کند، به عزت دست می یابد و از پله های کمال بالا می رود، از طرف دیگر بی تقوایی ، حریم های وجود آدمی را می درد و خواری و سقوط به بار می آورد. امام علی - ع - در این باره می فرماید: »پرهیز گاری عزت می بخشد و تبهکاری ذلت می آورد« - خوانساری،1346،ج 1،ص . - 39 تقوای الهی چنان در عزت بخشی مؤثر است که از امیر مؤمنان روایت شده است که فرمود: »هیچ عزتی،عزت بخش تر از تقوا نیست - «حکمت 371 ،ص . - 719 بنابراین نسبتی مستقیم و رابطه ای تنگاتنگ میان تقوا و عزت وجود دارد و هر چه به تقوای انسان افزوده شود، عزت او نیز فزونی می گیرد
4-3 ایمان
ایمان حالتی از امنیت و آرامش معنوی به آدمی می بخشد که انسان به راستی از هیچ چیز و هیچ کس غیر از خدا نمی هراسد و خاطر و ذهن او از هر گونه تشویش و اضطراب و دغدغه های دنیوی فارغ و رها می گردد و زندگی و حیات او حیاطی طیبه و معقول و مشحون از شادی اصیل و پایدار می شود.
روح بلند این چنین انسانی هرگز از گناه لذتی دریافت نمی دارد و انجام خوبی ها موجب لذتی حقیقی در وی می گردد. لذا او به دور از هر گونه غرور و تکبر، احساس عزت نفس حقیقی می نماید و دیگران نیز او را سرافراز و سربلند می بینند و در آخرت نیز سرافرازی و عزت از آن او خواهد بود. حضرت امام باقر - ع - یکی از سه خصلتی را که خداوند به انسان مؤمن عنایت نموده، عزت در دنیا و آخرت می داند
