بخشی از مقاله
چکیده
حج یک تکلیف عبادی ضروری - واجب - برای مسلمانان است که انجام آن در حرم الهی در شهر مکه و اطراف آن تحقق مییابد. یکی از لوازم اجتماع مسلمانان با نژادها و اقوام گوناگون در این مکان برای انجام عبادت، وجود امنیت است. این موضوع به شدت مورد تأکید خداوند متعال است و در کتاب آسمانی قرآن مجید صراحتاً مطرح شده است. رسول اکرم - ص - که وظیفه بسیار مهم ختم رسالت را بر عهده داشت در امور مختلف در حوزه تحقق وظایف خود دستورالعملها و برنامههایی ارائه نمود. حال این سوال مطرح است که آن حضرت برای تحقق این مهم به چه تمهیدات و اقداماتی دست زد؟
پژوهش حاضر برای پاسخگویی به این پرسش به روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر تحقیق کتابخانهای انجام پذیرفته است. یافتههای این پژوهش بیانگر آن است که پیامبر اسلام - ص - در مجموعه تعالیم خود - اسلام - جایگاه بسیار مهمی برای حفظ امنیت حج و کعبه قائل بود و در این راستا نه تنها سنت دیرینه موجود در جامعه در مورد احترام کعبه و محافظت از حاجیان را نفی نکرد بلکه آن را در قالبی جدید و مطلوب مورد تأکید قرار داد. ایشان حتی در فتح شهر مکه نیز اجازه درگیری در حرم را نداد و با ایجاد همدلی و وفاق میان مردم زمینه برو درگیری و اختلافات را در حج از میان برد و سرانجام اینکه با انجام عمره و همچنین حج واجب - حجه الوداع - در کمال آرامش و امنیت، به فرهنگسازی در این ارتباط پرداخت.
مقدمه
تعالیم اسلامی دارای ابعاد مختلفی است که یکی از مهمترین موارد آن عبادات است. معمولاً انجام عبادات نیازمند مکانی خاص یا مسافرت نیست اما این موضوع در مورد حج متفاوت است. برای به جای آوردن حج هر سال در ایامی خاص - در ماه ذیحجه - مسلمانان از سراسر جهان به کعبه - خانهی خدا - در شهر مکه میآیند تا در این مکان و چند ناحیه در اطراف آن - عرفات، مشعر و منی - اعمال ویژهای را انجام دهند. هر چند قبل از اسلام نیز این ناحیه مورد توجه مردم به ویژه اعراب قرار داشت اما پس از رسالت پیامر اکرم - ص - و گسترش دین اسلام در زمانی نه چندان طولانی در سه قاره آسیا، افریقا و اروپا، وضعیت آن کاملاً تغییر یافت.
آنچه موجب گرایش روزافزون مسلمانان به انجام این عبادت و تحمل سفرهای طولانی از اقصی نقاط سرزمینهای پهناور و خلافت اسلامی به مکه میشد جایگاه بسیار مهم فریضه حج و واجب بودن انجام آن بر افراد دارای شرایط بود. در طول قرون گذشته- برخلاف دهههای اخیر که بیشتر سفرها هوایی انجام میشود بیشتر سفرها از راههای زمینی انجام میپذیرفت. این موضوع در مسیرهای طولانی خشک و بیابانی عربستان مشکلات بسیاری برای حجگزاران ایجاد مینمود. بخشی از این مشکلات ناشی از اوضاع طبیعی و برخی دیگر ریشه در ناامنی داشت.
به نظر میرسد در این میان امنیت، نقش مهمی خواه در مسیر و یا در مکه داشته است. به گونهای که با بود یا نبود آن مسائل و مشکلات دیگر بروز و یا برطرف میگردید. جالب این است، این موضوع در کلام وحی و رهنمودهای پیامبر اکرم - ص - و سایر معصومین - ع - نیز انعکاس یافته است که خود بیانگر اهمیت بسیار زیاد این موضوع است. پیامبر اسلام نیک میدانست انجام تکلیف الهی حج به خصوص برای کسانی که از سرزمینهای دیگر و گاه دوردست میآیند هنگامی قابل دسترسی خواهد بود که در فضایی آسوده و مطلوب بدور از دغدغه تهدیدها و آسیبهای جانی و مالی انجام پذیرد. از طرف دیگر، وجود امنیت در شکل ایدهآل و پایدار آن زمانی میتوانست در حج شکل گیرد که در قالب فرهنگ جهان اسلام نهادینه شده باشد.
این موضوع با وجود اهمیت فوقالعادهاش در تحقیقهای انجام شده به عنوان فرع مباحث دیگر مورد توجه قرار گرفته است و پژوهش مستقلی در مورد آن هنوز انجام نشده است. پژوهش حاضر از نوع پژوهش تاریخی و روش انجام آن به صورت توصیفی- تحلیلی و شیوهی جمعآوری اطلاعات به شیوهی فیشنگاری است.
کعبه از آغاز تا رسالت
هر گاه سخن از حج به میان آورده شود طبعاً کعبه نیز مطرح خواهد گردید چراکه انجام این فریضه الهی تنها در مکان مقدس حرم امن الهی یعنی کعبه امکانپذیر است. البته سابقه تاریخی این عبادتگاه با برخی اختلافنظرها گاه مورد توجه قرار گرفته است. آنچه در این خصوص به اختصار میتوان بیان کرد آن است که دو دیدگاه در مورد نخستین فردی که کعبه را بنا کرد وجود دارد. در برخی از احادیث، حضرت آدم - ع - به عنوان سازنده کعبه معرفی شده است. از پیامبر اکرم - ص - نقل شده که فرمود: »خداوند، جبرئیل را نزد آدم و حوا فرستاد و به آن دو فرمود برای من خانهای بسازید... پس چون خانه را ساختند، خداوند به او ]آدم[ وحی فرمود که برگرد آن طواف کند و به او گفته شد تو اولین پیامبری و این اولین خانه است...
در برخی روایات دیگر از حضرت ابراهیم - ع - به عنوان بناکننده کعبه یاد شده است. از جمله امام محمدباقر - ع - میفرماید: »خداوند به فرشتگان فرمان داد که در زمین برای او خانهای بسازند... پس در محل کعبه خانهای ساختند که زمان توفان بالا برده شد که اکنون در آسمان چهارم است... حضرت ابراهیم - ع - بر پایه همان، کعبه را بنا نهاد
ورود کلام وحی به این موضوع میتواند ابهام موجود را برطرف نماید. در قرآن مجید چنین آمده است: »و اذ بوانا لابراهیم مکان البیت3«و مکان خانه ]کعبه[ را برای ابراهیم آشکار کردیم. از این رو، خانهای که حضرت آدم - ع - بنا کرده بود و در گذر زمان تخریب شده و آثار آن ناپدید شده بود را حضرت ابراهیم - ع - تجدید بنا نمود.
البته سخن درمورد این مکان مقدس که سابقهای چند هزار ساله دارد فراوان است که تنها به چند مورد اشاره میشود. یکی از مباحثی که مورد توجه قرار گرفته است نامهای مختلف و سبب این نامها است. از پیامبر اکرم - ص - در خصوص سبب نامگذاری خانهی خدا به کعبه نقل شده است که فرمود: »زیرا کعبه در وسط دنیا قرار گرفته است4.«از معانی دیگر کعبه ارتفاع و بلندی از سطح زمین است. در مورد خانهی خدا هم میتواند ظاهر ارتفاع مورد توجه باشد و هم رفعت و بلندی معنویش، شاید به همین دلیل ساختن بنایی بلندتر از خانهی کعبه مجاز نیست
