بخشی از مقاله
چکیده
در سالهای اخیر به دلیل افزایش مصرف آب در بخش های شرب،صنعت،کشاورزی و همچنین خشک سالی های متوالی،شاهد کمبود آب در فلات مرکزی ایران بخصوص شهر اصفهان بوده و رودخانه زاینده رود دچار کمبودها و بحران های آبی شده است. تقسیم آب زاینده رود از گذشته به عنوان یک مسئله مهم مطرح بوده است و در زمان شاه عباس،طومار شیخ بهائی تهیه گردید و به عنوان یک سند قانونی و حقوقی جهت توزیع عادلانه آب زاینده رود شناخته شد.
در زمانی که این طومار تدوین گردید، در حوضه آبخیز زاینده رود ،برداشت آب توسط پمپ، هجوم صنایع پر مصرف آب و در نتیجه افزایش مهاجرت مردمی برای اشتغال،رعایت نکردن حقابه مطرح نبود و امروزه می توان با تغییر دیدگاه مدیریت استانی به مدیریت حوضه ای و با در نظر گرفتن شرایط جدید، طومار شیخ بهائی به روز گردد تا با مدیریت یکپارچه و بهم پیوسته توزیع منابع آب به صورت عادلانه تحقق یابد و ما را در جهت رسیدن به اهدافی چون توسعه پایدار در منابع طبیعی ارزشمند کشور عزیزمان ایران یاری نماید.
-1 مقدمه
در طول قرن گذشته که جمعیت جهان سه برابر گردیده،استفاده از منابع آب شش برابر شده است که هزینه های زیست محیطی فراوانی را به همراه دارد به عنوان مثال بعضی از رودخانه ها در اثر مصرف بی رویه به انتهای مسیر خود - دریا - نمی رسند و 50 درصد از تالاب ها دنیا در طول قرن گذشته از بین رفته اند - کیانی پور. - 1392 همچنین کشور ما به دلیل قرار گرفتن در منطقه خشک و نیمه خشک در طی چند ساله گذشته با بحران کم آبی و خشکسالی مواجه شده است.
این امر در کنار مجموعه تصمیمات و برنامه ریزی های موفق و نا موفقی که در طی سالهای گذشته اخذ شده، شرایطی را به وجود آورده که بیش از هر زمانی اوضاع و بحران کم آبی کشور به تصمیمات صحیح در زمینه مدیریت بهم پیوسته و یکپارچه منابع احتیاج دارد تا از این بحران گذر کند. رودخانه زاینده رود که به آن زنده رود گویند، یکی از منابع آبی با ارزش کشور است،آبگیری این رودخانه از اراضی بالادست به عمل آمده و به مصرف اراضی پایین دست می رسد و کشاورزی در این منطقه قدمت دیرینه دارد و از مراکز مهم جمعیتی است.
بنابراین مشکل کمبود آب در این مرکز جمعیتی روز به روز در حال افزایش است، در واقع اصفهان یک کلان شهر در حوضه رودخانه زاینده رود است که مواردی از قبیل اقلیم، موقیعت، پیشرفت صنعتی و...سبب جذب جمعیتی مهاجر به منطقه شده است که کمبود شدید آب را به دنبال خواهد داشت. به دلیل اهمیت منابع آب شیرین در مناطق داخلی و نیمه خشک ایران، از قدیم الایام بهره برداری و بهره وری از این منبع با ارزش دارای نظم و تقسیم نامه بوده است.آخرین تقسیم نامه مربوط به طومار شیخ بهائی است.
این طومار در سال 923 هجری قمری به عنوان تقسیم نامه ی قانونی بهره برداری از آب رودخانه زاینده رود نوشته شده است و راه حلی مناسب برای بهره گیری عادلانه مردم و به ویژه کشاورزان از آب زاینده رود بوده است. در زمان شیخ بهائی مردم اصول پایداری از منابع آب را کاملا رعایت می کردند و دولت مالک آب بوده و در مقابل حقابه ای که تعیین می شد از مردم مالیات می گرفت. بر اساس این طومار کل آب رودخانه به 33 سهم کلی و 275 سهم جزئی تربین 7 بلوک آبخور آن حدود 70 کیلومتری غرب اصفهان تا 120 کیلومتری شرق این شهر ادامه داشت است، تقسیم شده است - حسینی ابری . - 1379
هدف برنامه ها و تصمیمات در حوضه آبریز مدیریت یکپارچه و بهم پیوسته است. این مسئله بسیار مهم، از دیرباز تا کنون مورد توجه و بررسی محققان قرار گرفته است. در تحقیق زرگرپور و همکاران - - 1388 پذیرفتن حوضه آبریز به عنوان مهم ترین واحد تشکیلاتی مدیریت آب در ایران مهم تلقی گردیده است. این شاخص در سطح بین المللی مورد توجه قرار نگرفته است، چرا که در اکثر کشورهای پیشرفته در امر مدیریت آب بیش از پنج دهه است که حوضه آبریز نه تنها مبنای تشکیلات مدیریت آب بلکه تا حدودی مبنای تقسیمات کشوری آنها هم قرار گرفته است.
در صورتی که در ایران در سال های گذشته ساختار تشکیلاتی مدیریت آب کشور تا حدودی بر مبنای حوضه ی آبریز بود که متاسفانه با تصویب قانون تشکیل شرکتهای آب منطقه ای استانی این مبنا هم از دست رفت و اکنون یکی از اصلی ترین چالشهایی مدیریت آب کشور، فقدان مدیریت یکپارچه در حوضه آبریز و همچنین عدم بهره برداری از فن آوری های جدید می باشد.
در مقاله حافظ پرست و همکاران - 1393 - در حوضه آبریز ارس، که در حال حاضر به دلیل وجود شهرهای بزرگ و تقاضای شرب و صنعت زیاد، بیش ترین کمبود را داراست، با توجه به اینکه مدیریت یکپارچه منابع آب در چارچوب DPSIR به صورت مکانی در حوضه ارس اجرا شد، نتیجه گرفتند که افزایش راندمان به عنوان گزینه برتر در مدیریت عرضه و تقاضا در حفظ و پایداری و مدیریت بهم پیوسته حوضه آبریز معرفی شد.
همچنین در پژوهش کیانی پور بر روی زیر حوضه نازلوچای در شرایط آتی با استفاده از مدل شبیه سازی RIBASIM انجام دادند و برای دست یابی به مدیریت بهم پیوسته و یکپارچه به نتایجی دست یافتند: از آنجایی که حیات دریاچه ارومیه به دلایل متعددی از جمله افزایش سطح زیر کشت و احداث سد،در طی دو دهه گذشته در معرض تهدید جدی قرار گرفته است و نباید نیاز آبی کشاورزی بخصوص در اواخر فصل بهار و تابستان نسبت به نیاز دریاچه در اولویت قرار گیرد و مقدار آب ورودی به دریاچه در شرایط کنونی از اهمیت بسزایی برخوردار است. بنابراین با توجه به لزوم اهمیت دیدگاه سیستمی و جامع در مدیریت منابع آب، هدف از این تحقیق بررسی جایگاه طومار شیخ بهائی در مدیریت بهم پیوسته و حوضه ای منابع آب و استفاده از تجربیات پیشینیان می باشد.
-2 مواد و روشها
روش پژوهش در این مطالعه، روش تحلیل محتوا بر پایه تحلیل اسناد تاریخی و اطلاعات کتابخانه ای است. زاینده رود یکی از مهم ترین، بزرگترین و پر آب ترین رودخانه های داخلی کشور است که طول آن 405 کیلومتر بوده و حوضه آبریز آن حدود 3,1 میلیون هکتار وسعت دارد. تقسیمات طومار شیخ بهائی بر اساس وسعت کشتخوان و نوع کشت آن، میزان آب تحویلی به آنها متفاوت است و سهم بندی هم در خصوص مناطق وجود دارد و هم درون هر منطفه تا آخرین حد آن،که روستا یا مزرعه است آب زاینده رود به 33 سهم تقسیم می شود که به شرح زیر است: - حسینی ابری - 1376
تقسیمات طومار شیخ بهائی:
-1لنجان و النجان 10 سهم
-2ماربین و جی 10 سهم
-3کرارج 3 سهم
-4براآن و رودشتین 10 سهم
این تقسیمات در داخل منطقه به سهم های کوچکتر تقسیم میشود، تا جایی که این تقسیمات در بین بلوکات جمعا به 275 سهم بالغ می گردد: شکل - - 1تقسیمات 275 سهم حقابه در طومار شیخ بهائی سهام 257 گانه در بین قراء و مزارع به 3098 سهم میرسد. - حسینی ابری - 1376 -1لنجان و النجان 672 سهم -2ماربین و جی 956 سهم -3براآن و رودشتین 1083 سهم -4کرارج 387 سهم مهم ترین نکات و مبانی تنظیم این طومار:
-1 این طومار بر روی کشت های که از نیمه خردادماه انجام می شده اند، برنامه ریزی کرده است و به طور کامل به تقویم زراعی توجه داشته است و آن را یکی از اصول طراحی خود قرار داده است.
-2 در این قانون کشت ها با میزان آب دهی رودخانه هماهنگ شده است،تقسیم آب بر اساس وجود منافع آب نهاده شده و حتی در سالهای پرآبی و وجود منابع آب بیشتر،امکان برخورداری عادلانه همه ذینفعان را در نظر گرفته است،اگر بالا دست متناسب با افزایش منابع آب در دسترس،به افزایش کشت بپردازند،برای پایین دست نیز حقی برابر با آنها معین شده است.
-3 حقابه همه به رسمیت شناخته شده است و امتیاز خاصی برای بالادست و یا پایین دست قائل نشده است.
