بخشی از مقاله
چکیده
در سالهاي اخیر ایجاد تنوع در معیارهاي توسعه پایدار، مدیریت مؤثر حوضههاي آبریز را با پیچیدگیهایی مواجه ساخته است. بدینمنظور باید در فرآیند تصمیمگیري در هر حوضه آبریز، ذينفعان معیارهاي نهایی متناسب با وضعیت حوضه آبریز را انتخاب کنند و طرحهاي تأمین آب را با توجه به معیارهاي منتخب ارزیابی نمایند. در این تحقیق در فرآیند تصمیمگیري گروهی، ابتدا اهداف مختلف پایداري منابع آب و محیطزیست و پایداري اجتماعی -اقتصادي در قالب معیارهاي تصمیمگیري توسط تصمیمگیران حوضهاي وزندهی میشوند.
سپس براساس درجه اهمیت شاخصهاي موجود از دیدگاه هریک از تصمیمگیران و با استفاده از عملگر تجمیع میانگین وزنی مرتب استقرایی IOWA، وزنهاي گروهی هر شاخصها در حالات مختلف ریسک تصمیمگیري محاسبه میشوند. درنهایت با استفاده از توافق گروهی بین تصمیمگیران برمبناي روش فاصلهمحور برنامهریزي سازشی CP ، شاخصهاي نهایی منتخب مشخص گردیده و درخت نهایی اهداف، معیارها، و شاخصهاي منتخب در حالات مختلف ریسک تشکیل میگردد.
کاربرد این مدل براي تعیین شاخص هاي نهایی پایداري منابع آب در مدیریت حوضه آبریز دشت مشهد مورد استفاده قرار گرفته است. نتایج نهایی نشان میدهند که انتخاب شاخصهاي نهایی وابستگی کامل به درجه ریسک حاکم بر فرآیند تصمیمگیري دارد. شاخصهاي نهایی منتخب به منظور اولویتبندي طرحهاي تأمین آب دشت مشهد مورد استفاده قرار میگیرد.
-1 مقدمه
در دهههاي اخیر در حوضههاي آبریز در مناطق مختلف جهان، رشد روزافزون جمعیت و افزایش تقاضا براي تأمین آب، توسعه صنعتی و کشاورزي، و تخصیص نامتعادل منابع آب به مصارف مختلف، مدیریت تأمین منابع آب را با چالشهاي بسیاري مواجه ساخته است . - GWP, 2004 - در کشور ما نیز در مناطقی نظیر دشت مشهد که به لحاظ وضعیت اقلیمی با محدویت منابع آب مواجه هستند، وجود مصارف آب در بخشهاي مختلف و عدمتعامل مناسب بین ذي مدخلان و ذينفعان در هر بخش سبب تخصیص نامتوازن منابع آب به مصارف مختلف گردیده است.
از این رو، به منظور بهبود در مدیریت تأمینآّب در حوضههاي آبریز میبایستی اهداف توسعه پایدار مشتمل بر معیارهاي پایداري منابع آب و محیطزیست و پایداري اجتماعی-اقتصادي در حوضه آبریز تبیین و محقق گردند. بدینمنظور نگرش در تحلیل تصمیمگیري چندمعیاره، جایگاه ویژهاي در مدیریت مؤثر حوضههاي آبریز خواهد داشت. یکی از مهمترین کاربردهاي مدلهاي تصمیمگیري چندمعیاره، ارزیابی طرحهاي تأمین آب در حوضههاي آبریز براساس معیارهاي پایداري میباشد.
در مسائل کلان تصمیمگیري نظیر مدیریت حوضه آبریز، وجود معیارهاي تصمیمگیري متعدد با جنبههاي مختلف سبب پیچیدگی تحلیل فرآیند تصمیمگیري میشود - Javidi Sabbaghian et . - al., 2015 بنابراین به منظور ایجاد سهولت در تحلیل تصمیمگیري، باید از نظرات ذيمدخلان و ذينفعان حوضهاي با دیدگاهها و اولویتهاي مختلف استفاده کرد.
از این رو، مسأله مدیریت حوضه آبریز در قالب فرآیند تصمیمگیري گروهی چندمعیاره مورد تحلیل قرار میگیرد . - Javidi Sabbaghian et al., 2014; Mianabadi et al, 2009 - در این مقاله اولین مرحله از این فرآیند تصمیمگیري مورد بررسی قرار میگیرد و تصمیمگیران شاخصهاي نهایی را از بین شاخصهاي مطرح با استفاده از وزندهی و توافق گروهی انتخاب مینمایند.
در سالهاي اخیر مطالعات مختلفی در کشورهاي جهان در زمینه انتخاب معیارها براي ارزیابی طرحهاي تأمین آب انجام شده است. به عنوان نمونه Miller - 1965 - توصیه کرده است که براي انتخاب شاخصهاي تصمیمگیري، درخت معیارها مشتمل بر تعدادي شاخه تشکیل شود و در هر شاخه حداکثر - 2 - 7 شاخص قرار داده شود. Saaty - 1980 - ، و Raiffa - 1993 - و Keeney روشهایی را ارائه نمودند که در آنها ابتدا اهداف مختلف به معیارهایی تقسیم میشوند و سپس هر یک از این معیارها در گروههایی دستهبندي میشوند و این فرآیند تا حصول یک سلسله مراتب قابلقبول ادامه مییابد.
همچنین Roy - 1990 - پس از مروري جامع بر روشهاي مختلف، فرآیندي را براي انتخاب شاخصهاي نهایی ارائه کرده است. Aravossis - 2003 - پس از تهیه درخت معیارها تأکید کرد که پس از چند مرتبه تکرار در فرآیند رفت و برگشتی، نتیجه حاصل میشود و اگر تعداد معیارهاي ارزیابی زیاد باشد، باید آنها را در یک درخت سلسله مراتبی قرار داد. Yu - 2011 - نیز در مقاله خود تأکید داشت چنانچه تعداد شاخصها خیلی زیاد باشد، لازم است که زیرمجموعهاي از شاخصها از بین شاخصهاي متعدد و موجود استخراج شوند و در تصمیمگیري نهایی مورد استفاده قرار گیرند.
در مطالعات انجامشده در ایران نیز اردکانیان و ضرغامی در سال 1383، معیارهاي مطرح در 15 حوضه آبریز در کشورهایی چون ترکیه، برزیل، ایالات متحده، کنیا و سوئد را مرور کردهاند و پس از بررسی معیارهاي تصمیمگیري طرحهاي توسعه منابع آب در سایر کشورها و لحاظ معیارهاي مطرح در سندهاي ملی ایران، درخت سلسله مراتبی معیارهاي مطرح در اولویتبندي اجراي طرحهاي توسعه منابع آب در ایران را ارائه نمودند. همچنین کارآموز و همکاران در سال 1387، به ارزیابیشاخصهاي پایداري طرحهاي توسعه منابع آب با رویکرد مهندسی ارزش پرداختند.
جاویدي صباغیان و همکاران در سال 1393 معیارهاي نهایی پایداري در دشت مشهد را با استفاده از مقادیر توافق گروهی تصمیمگیران و با استفاده از مقایسه سه عملگر تجمیع میانگین وزنی ساده - SAW - ، میانگین وزنی مرتب - OWA - و میانگین وزنی مرتب استقرایی - IOWA - در شرایط مختلف ریسک تصمیمگیري انتخاب نمودند.
در این تحقیق در راستاي بهبود در مطالعه انجامشده، در محاسبه وزن گروهی شاخصها در شرایط مختلف ریسک تصمیمگیري، عملگر تجمیع IOWA با توجه به ویژگی مهم آن نسبت به دو عملگر دیگر انتخاب میگردد. همچنین در محاسبه میزان توافق گروهی پس از اعمال اصلاح در روش استفادهشده در مقاله مذکور، روش فاصلهمحور وزندار برنامهریزي سازشی - CP - با در نظر گرفتن مفهوم ریسک تصمیمگیري مورد استفاده قرار میگیرد.
به این ترتیب شاخصهاي نهایی براساس توافق گروهی اصلاحشده با استفاده از روش تصمیمگیري چندمعیاره برمبناي ریسک انتخاب میشوند. از مزایاي این روش، بررسی حالات مختلف ریسک در انتخاب شاخصهاي نهایی و قابلیتاطمینان در انتخاب شاخصهاي نهایی میباشد. در موردپژوهی این روش، دشت بحرانی مشهد مورد بررسی قرار میگیرد و شاخصهاي نهایی که باید در نهایت در ارزیابی و اولویتبندي طرحهاي تأمین آب مورد استفاده قرار گیرند، انتخاب میشوند.
-2 روششناسی
در این تحقیق، ابتدا ده گروه تصمیمگیر و ذينفع - DMk , k=1,…,10 - مشتمل بر شرکت آب منطقهاي خراسان رضوي، سازمان جهاد کشاورزي خراسان رضوي، شرکت آب و فاضلاب خراسان رضوي، شرکت آب و فاضلاب مشهد، شرکت آب و فاضلاب روستایی خراسان رضوي، شرکت شهركهاي صنعتی خراسان رضوي، اداره کل حفاظت محیطزیست خراسان رضوي، اساتید منتخب دانشگاه، کارشناسان منتخب خبره آب استان، و شرکتهاي منتخب مشاور مشهد به منظور بررسی و انتخاب شاخصهاي نهایی انتخاب گردیدند.
در ادامه پس از برگزاري نشستهاي متعدد تخصصی مهندسی ارزش در حضور نمایندگانی از گروههاي تصمیمگیر، 28 شاخص اولیه بر اساس اهداف پایداري منابع آب و محیطزیست، پایداري اقتصادي، پایداري اجتماعی، و پایداري جامع مطابق جدول 1 مطرح گردید. در این جدول سلسله مراتب اهداف و شاخصهاي اولیه توسعه منابع آب محدوده مطالعاتی ارائه گردیده است - شرکت مهندسی مشاور طوسآب-مطالعات جمعیت، 1391؛ اردکانیان و ضرغامی، . - 1383
