مقاله مروری بر عوامل تقویت کننده کارایی معلم

بخشی از مقاله

مروري بر عوامل تقویت کننده کارایی معلم

چکیده

هدف از مقاله حاضر شناسایی معلمان کارآمد و تقویت کنندههاي کارآمدي معلم میباشد. سه ویژگی اساسی معلمان اثربخش شامل ویژگیهاي شخصیتی، علمی، و مهارتی است و سه راهکار اساسی براي کارآمد شدن معلمان عبارتند از:

انتخاب صحیح معلمان ، تربیت و آموزش معلم و حفظ معلمان و تقویت جاذبه شغلی معلمی. یکی از فهرستهاي جامع معلمان مؤثر، عبارت است از: برخورداري از نگرش مثبت، دانش حرفهاي، ویژگیهاي شخصی- شخصیتی، گوش به زنگی و هوشیاري، کارآیی تدریس، مهارتهاي ارتباطی پیشرفته، درایت هوشمندي، تأثیرگذاري و ایجاد تفاوت در زندگی دانش آموزان، تعهد به یادگیري مادام العمر و زندگی خارج از مدرسه. در پایان به سایر عوامل مؤثر در زمینه کارایی معلمان پرداخته شده است. همچنین، پیشنهاداتی در خصوص انتخاب داوطلبان معلمی، و لزوم تدوین نظام نامه اخلاقی جامع معلمان ارائه شده است.

واژههاي کلیدي: معلمین مؤثر، گوش به زنگی، مهارتهاي ارتباطی، پژوهشهاي کلاسی، درایت.

1. مقدمه و تحقیقات پیشین

یکی از چالشهاي نظامهاي آموزشی، افزایش کارآیی و بهبود کیفیت عملکرد فرآیند آن در توسعه منابع انسانی است و مهمترین عامل در هر نظام آموزشی وجود آموزگاران موفق است.به عبارت دیگر معلمان، نقطهي آغاز هر تحول آموزشی هستند و ایجاد هر تغییر و تحول در نظام آموزش و پرورش، جز با آموزش معلمان کار آمد امکان پذیر نخواهد بود (حوریزاد،.(1390 به گونهاي که در بنیانگذاري نظامهاي تربیتی، معلم، تکیهگاه اصلی است.

معیارهاي تربیت حرفهاي معلمان مطابق با رشد و توسعه فرهنگ و سایر عناصر کلان اجتماعی تعیین میشود. و تجدید سازمان-

هاي آموزشی در گرو تجدید بناي معلم است. تلخابی (1384) به عبارت دیگر اثر بخشی آموزش تا حد زیادي به اثربخشی معلم مربوط است (مدلی1977 1، چارلز2 و اندرسون3، 1989، لند4، 1987، به نقل از ولفلک، .(1993

بنابراین به منظور برنامهریزي کیفی آموزش و پرورش معلمان به عنوان یکی از ارکان اساسی آموزش و پرورش و مهمترین عامل جریان آموزش هستند. به عنوان مثال قبل از بررسی تأثیرمواد و وسایل آموزشی جدید بر دانش آموزان، این معلمان هستند که باید مواد و وسایل مزبور را تأیید کنند. براین اساس معلم یکی از مهمترین عوامل مؤثر در رشد کودك است. چنان چه معلم نقش خود را خوب ایفا کند، در رشد و سلامت فکري او مؤثر واقع می شود (قاسمی، .(1382
از سوي دیگر نتایج مطالعه بین المللی پیشرفت سواد خواندن پرلز(2001)5 که نشاندهنده جایگاه ایران در رتبه 32 از میان 35

کشور شرکتکننده میباشد و متوسط عملکرد دانش آموزان ایرانی به طور معناداري پایین تر از میانگین بین المللی است، حاکی از ضرورت ارتقاء صلاحیتهاي حرفهاي معلمان و روشهاي ارزشیابی خواندن میباشد (کریمی، .(1384 داشتن دانش براي معلم بسیار مهم است، اما مهم تر از آن آگاهی از شیوهي صحیح انتقال این دانش به شاگرد است.

افراد با سواد و آگاه از علوم گوناگون بسیارند، اما هر با سوادي نمی تواند معلم باشد. آموزش و تدریس کاري بسیار ظریف و حساس است. زیرا هرکس که سواد یا معلوماتی در رشته خاص کسب کرده است نمی تواند معلم موفقی باشد (پارسا، .(1375
مقاله حاضر در نظر دارد که در ابتدا تسهیل کنندههاي کارآمدي معلمان راشناسایی کرده و در ادامه راهکارهایی جهت تقویت کارآمدي معلمان ارائه نماید.
علی رئوف (1388) معتقد است، ماهیت کار معلمی، هم دانش است، هم مهارت حرفهاي. اما این پرسش همواره مطرح بوده که: »کدام یک ازاین دو ماهیت بر دیگري ارجح است.« امروزه شاهد تغییرها و دگرگونیهاي بسیاري در نظامهاي تربیت معلم کشورهاي جهان هستیم. عمدهترین تغییر و تحولات در زمینه یهمین دو ماهیت یعنی "دانش و مهارت" معلم صورت گرفته است. به این معنا که دانش افزایی معلمان، از نظامهاي تربیت معلم خارج شده و به مراکز آموزش عالی که متولی ارائه رشتههاي گوناگون علمیاند سپرده شده است.
الین مک ایوان6، ترجمه حساس خواه و صادقی (1386) به شرح و توضیح ده ویژگی مهم معلمان کار آمد پرداخته است. وي ویژگی هاي مزبور را در سه گروه طبقه بندي نموده است: الف. ویژگیهاي شخصیتی ب: ویژگیهاي آموزشی که نتیجه را تعیین میکند. ج: ویژگیهاي فکري که دانش. کنجکاوي و آگاهی را نشان میدهد. در گروه اول چهار ویژگی. -1مسئول، 2عاشق، -3

مثبت و واقعی و -4معلم-رهبر را قرار میدهد.
گروه دوم شامل. -5دانایی: اشراف، هماهنگی و توانایی سه مهارت مدیریت و سازماندهی کلاس، مشارکت شاگردان و مدیریت زمان. -6سبک: معلم کارآمد سبک شخصی و منحصر به فرد خود را با آمیختن تدریس به نمایش میگذارد و -7مهارت انگیزشی.

گروه سوم از ویژگیها عبارتند از: -8دانش علمی: معلم کار آمد داراي اطلاعات دقیقی از محتواي مطالب آموزشی و نتایج آن است. -9موقعیت شناسی: معلم کار آمد از شاگردان، مدرسه و جامعه اي که در آن درس می دهد، شناخت کامل دارد. -10حیات فکري: معلم کار آمد داراي زندگی فکري قابل توجهی است که توانایی هاي زیر را در بر می گیرد. الف) فراشناختی: معلم قادراست وضعیت فکري خود را بسنجد. ب ) راهبردي: او قادر است فکر خود را با صداي بلند به زبان آورد. ج ) تفکري: او قادر است در مورد رفتار هاي آموزشی خود فکر کند. د ) ارتباطی: نظرات و مسائل و اعتقادات و ارزش هاي مربوط به تدریس را با همکاران، دانش آموزان و اولیا در میان گذارد. ه) انعطاف پذیري: او به نیازهاي حرفه اي و تغییرات، انعطاف را نشان می دهد. (حساس خواه و صادقی،(1386

برخی از تحقیقات نشان داده که هوش و شخصیت معلم در مقایسه با توان علمی و کاربردي او در کلاس درس از اهمیت کمتري برخوردار است. (برونینگ و گلاور7،1990 ترجمه خرازي. .(1375 این تحقیقات بسیاري از مهارت هایی را که موجب تفاوت کیفی تدریس می شود، مشخص کرده اند.

به عقیده برونینگ و گلاور 1990)،ترجمه خرازي، .(1375 معلمان خوب قادرند قدرت تفکردانش آموزان را پرورش دهند و رشد او را تسهیل سازند. به خوبی از عهده اداره کلاس برآیند و درس خود را در کیفیتی بالا عرضه کرده و یادگیري دانش آموزان را ارزیابی کنند. به اعتقاد آنان خصوصیات و کیفیت هاي مهم ومشخص معلمان کار آمد عبارتند از.

توانایی جذب دانش آموزان: برونینگ و گلاور (1990)معتقدند معلمان کارآمد قادرند به خوبی آنچه دانش آموزان باید فراگیرند، منتقل سازند.
پرورش مهارت هاي فکري. یک معلم کار آمد فرآیند یادگیري را طوري هدایت می کند که با دانش قبلی آن ها همسو باشد، زیرا یادگیري مداوم محتاج سازمان دهی منطقی مطلب با یکدیگر است. (برونینگ و گلاور،.(1990
یادگیري و ارزیابی آن: معلمان کار آمد از مهارت هاي لازم براي ارزیابی دانش آموزان برخوردارند ومی توانند میزان یادگیري دانش آموزان را تعیین کنند (برونینگ و گلاور،.(1990

یادگیري مداوم: بهترین معلمان آن هایی هستند که اوقات خود را صرف یادگیري می کنند،به عبارتی آن ها دائما در حال شاگردي هستند.
اداره کلاس: معلمان کارآمد معمولاً داراي کلاسی مطلوب و پر بار هستندو نسبت به آنچه در کلاسشان اتفاق می افتد بسیار حساس هستند.
رفتار هاي کلاسی معلمان. به عقیده بسیاري از پژوهشگران آموزشی، همبستگی معناداري بین بعضی از رفتار هاي معلمان و پیشرفت تحصیلی شاگردان آن ها وجود دارد.
ولفلک 8، (1993) در کتاب روان شناسی تربیتی اشاره می نماید که سه ویژگی عمده در معلمین اثر بخش براساس تحقیقات عبارتند از. دانش. وضوح و سازمان دهی و گرمی و اشتیاق معلم.

دانش: معلمینی که بیشتر می دانند درس را به طور روشن تر و واضح تري ارائه می دهند. آن ها از جواب دادن به سؤالات دانش آموزان طفره نرفته و یا جواب هاي مبهم نمی دهند. بنابراین دانش براي تدریس معلم مؤثراست. جنبه دیگري از دانش معلمی.

"دانش معلم از دانش معلم " نام دارد. معلمان باید بدانند که چگونه دانش خود را به برنامه درسی دروس، توضیح تکالیف، بازي ها، تست ها، سؤال ها، مثال ها و سایر فعالیت هاي تدریس مبدل سازند(ویلسون. شولمن وریجرت1987 9،به نقل از ولفلک..(1993 ازسوي دیگر معلمان باید چرایی استفاده از مطالب و نقش مطالب در حل مسائل و ارتباط آن ها با زندگی روزمره براي دانش آموزان بیان نمایند (چارلزو اندرسون10، 1989، به نقل از ولفلک،.(1993

سازماندهی و وضوح: روزنشاین و فورست،( (1973 در حدود 50 تحقیق در مورد تدریس را مرور کردند و نتیجه گرفتند که وضوح امید بخش ترین رفتار معلم براي تدریس مؤثر در تحقیقات آینده است. معلمینی که توضیحهاي واضح تري ارائه میدهند دانش آموزانی دارند که بیشتر یاد می گیرند و معلمین خود را مثبتتر ارزیابی میکنند (هاینز، کروك، شانگ و کندي.11 1985،.1982 لند،.1987 به نقل از ولفلک .(1993

گرمی و اشتیاق: برخی از معلمین مشتاقتر از دیگران هستند گرمی، رفتار دوستانه و درك. صفاتی در معلم هستند که ارتباط بسیار زیادي با نگرش هاي دانش آموز دارند. به عبارتی دیگر معلمینی که رفتار گرم و دوستانه اي دارند، دانش آموزان آنها را دوست دارند و در فعالیت هاي کلاسی بیشتر مشارکت می کنند.

اسلاوین، (2006) سه ویژگی را براي کارآمدي معلم بر می شمرد، ضمن این که بیان می کند تمام این ویژگی ها، براي به وجود آوردن یک آموزگار خوب ضروري است. اما کافی نیست. الف: آگاهی از موضوعات درسی و در عین حال برخوردار بودن از مهارت تدریس. آموزگاران باید مطالبی را که قرار است تدریس کنند بدانند. آگاهی از نحوه انتقال اطلاعات و مهارت ها، به اندازه آگاهی از خود این اطلاعات و مهارت ها اهمیت دارد. ب. تسلط داشتن بر مهارت هاي تدریس. ارتباط بین آن چه آموزگار می خواهد دانش آموزان یاد بگیرند و یادگیري واقعی دانش آموزان، آموزش یا پرورش نامیده می شود. آموزش مؤثر به این سادگی نیست که یک نفر با دانش بیشتر این دانش را به دیگري منتقل کند. با انگیزه کردن دانش آموزان، اداره کلاس، ارزیابی دانش قبلی، انتقال دانش به نحو مؤثر، به حساب آوردن خصوصیات یادگیرنده ها، ارزیابی نتایج یادگیري و مرور کردن اطلاعات باید در کلیه سطوح آموزش، داخل و خارج از مدارس، مورد توجه قرار گیرند. آن چه یک آموزگار خوب را به وجود می آورد. انجام تمامی تکالیف موجود در آموزش ثمربخش است. عناصر مهم آموزش ثمر بخش عبارتند از: تأمل، خود شناسی و خود گردانی، به کار بردن پژوهش آموزشی و تصمیم گیري. ج.آموزگار اندیشمند: آموزگاران اندیشمند آن هایی هستند که همواره درباره نتایجی که می خواهند، دانش آموزانشان به آن ها برسند و در مورد نحوه اي که هر تصمیم آن ها دانش آموزان را به سمت آن نتایج سوق می دهد. فکر می کنند. آموزگار اندیشمند عقیده راسخی به کارآیی خودش دارد.

فونتانا12 به نقل از حق گو ( ( 1384 از این ویژگی به عنوان ایمنی هیجانی تعبیر می نماید. ایمنی هیجانی اشاره دارد به این که معلمان موفق خودشان نیز باید از نظر عاطفی به حد پختگی و کمال رسیده باشند. و از »نیرومندي خود« برخوردار باشند. »نیرومندي خود« تلفیقی معقول از سطوح بالاي عزت نفس واعتماد به نفس می باشد و این امکان را به معلم می هد تا با مشکلات، با خونسردي و آرامش و منصفانه برخورد کند (حق گو، .(1384

علاوه بر ابعاد گوناگون شخصیت معلم، معلمان موفق داراي نگرش هاي مطلوب حرفه اي می باشند. به این معنا که آن ها نسبت به مسئولیت و کار سخت داراي نگرش و موضع مثبتی می باشند. داشتن توانمندي براي مصالحه و سازش، می تواند براي معلم موفق ویژگی مهمی محسوب شود.

کورتیس1973 )13، (1985 در مطالعه اي وسیع که در مورد معلمان و زندگی حرفه اي شان انجام داد، دریافت که معلمانی که رضایت شغلی بیشتري را اظهار می دارند، بهترین پیشرفت هاي حرفه اي را کسب می کنند و توانایی آن را دارند تا مدرسه را مقدم بر خود قرار دهند (فونتانا به نقل از حق گو. .(1384

همچنین وي دریافت که معلمان نا موفق کسانی هستند که بیشتر »خود تطبیقی« داشته و بیشتر سلطه جو. شکاك و ستیزه جو می باشند (فونتانا به نقل از حق گو، .(1384
به اعتقاد فونتانا ویژگی دیگري که براي معلم موفق وجود دارد، انعطاف پذیري است. یعنی توانایی وفق دادن روش هاي خود با موضوع درسی و با کودکانی که به آن ها آموزش می دهد. ااگر معلمان خشک و غیر قابل انعطاف باشند، وحاضر به تغییر روش هاي خود نباشند، آن گاه کودکان را از طیفی از تجارب یادگیري خاص محروم می سازند (حق گو،.(1384

به اعتقاد میدلی (1982) معلمانی اثر بخش هستند که واجد دانش ومهارت هاي مورد نیاز جهت دستیابی به اهداف مورد نظر هستند و آن ها را در زمان مناسب به شیوه مطلوب و مورد انتظار به کار می گیرند. برخی از روان شناسان معتقدند که اثربخشی معلملزوماً بایستی بر اساس رفتارها و یادگیري دانش آموزان و نه بر اساس رفتارهاي معلمان ارزیابی شود (میدلی، 1982؛ به نقل از آندرسون، ترجمه امینی،.(1377 در حالی که برخی از متخصصین بر روابط معلم با دانش آموزان و ویژگی هاي شخصیتی معلمین بیشتر تأکید کردند.

میتزل14 می گوید.» جهت ارزشیابی معلمان سه جنبه را باید مد نظر قرار داد: الف. نتیجه کار معلم. یعنی فرا گیري دانش آموزان و تغییرات رفتاري آن ها. ب: چگونگی روابط متقابل معلم و دانش آموزان. ج. شخصیت معلم که شامل سازگاري و هوش و رفتار اوست« (مقدم. .(1374

به طور کلی نمی توان پاسخ قاطعی در جواب این سؤال که معلم خوب چه کسی است، ارائه داد. زیرا این امرکاملاً به فرهنگ و ارزش هاي یک جامعه بستگی دارد. از طرف دیگر هیچ معلمی همیشه و در همه ي موارد، اثر بخش و کارآمد نیست. یک معلم ابتدایی ممکن است در آموزش خواندن و درك مطلبکاملاً موفق باشد، درحالی که همین معلم شاید براي آموزش حل یک مسأله ساده ریاضی به فرا گیران دشواري هاي زیادي داشته باشد. بنابراین میزان اثربخشی و کارآیی یک معلم به حیطه اهداف خاصی که آن را دنبال می کند، بستگی دارد ( پورتر و برافی15، 1988 به نقل از آندرسون. ترجمه امینی، .(1377
یکی از جامع ترین تحقیقاتی که در مورد شخصیت معلم و ارتباط آن با کارآیی معلم انجام یافته، چند سال قبل توسط (رایان16،
(1960 در آمریکا صورت پذیرفته است. رایان یک " مقیاس درجه بندي ویژگی هاي معلم " خاصی را به وجود آورد و دریافت که معلم موفق بیشتر گرم و صمیمی. فهیم، دوستانه، مسئول، منظم، قانونمند، مبتکر و خلاق و پر شور و حرارت و احساساتی می باشد.

به اعتقاد مقدم (1374) ویژگی هاي معلم خوب و موفق در موقعیت ها و محیط هاي مختلف متفاوت است با این حال می توان خصوصیات مشترك آنان را علاقه به تدریس، ثبات عاطفی و روانی، ادامه براي یادگیري، مهربانی و همدردي با دانش آموزان، روحیه همکاري، صبروبردباري، رعایت انصاف در ارزشیابی ها، آشنایی با اصول روانشناسی، قدرت بیان، ارزشیابی از کار خود وآراستگی ظاهر مطرح می شود. علاوه براین ها شخصیت و تعادل روانی معلم نقش مهمی در سلامت روان دانش آموزان ایفا می کند. مطالعه راشتون و موري (1985) ابعاد چهارگانه شخصیت معلم را شامل پیشرفت طلبی، ارتباط دوستانه و نزدیک با دانش آموزان، داشتن نظم و ترتیب در امور و علاقه به موضوع تدریس و خوش بیانی توصیف نموده است (مقدم، .(1374

کنترل نوسانات خلقی معلم یکی از ویژگی هاي ضروري شخصیت معلمان موفق است. با توجه به این که انتظارات زیادي از معلم وجود دارد و معلم خود، داراي مشکلات زندگی می باشد. او باید بتواند ثبات عاطفی خود را حفظ نماید. اولین قدم براي مقابله با این مسأله این است که معلم شرایط و عواملی راکه باعث ناراحتی او می شود، تشخیص بدهد و تا حد امکان از آن ها دوري جوید.

با آن که تعادل روانی معلم عامل بسیار مهمی است، اما حفظ این تعادل مشکل می باشد و نیازبه مهارت و ممارست دارد (مقدم. .(1374
روبرت واکر(2010)17 معتقد است که معلم مؤثر به معناي معلمی است که بیشترین تأثیر را روي زندگی دانش آموزان دارد.

دانش آموزان ویژگی هاي مشابهی را در بین معلمان مؤثر شناسایی کردند. واکر، (2010) در یک مطالعه کیفی طولی از دانشجویان کالج در رشته تعلیم و تربیت و دانشجو معلمانی که در حال کار بودند خواست تا به یادماندنی ترین ویژگی هاي معلمان، که آن ها را تشویق به معلمی کرده بنویسند. نتیجه این تحقیق نشان داد که 12 خصوصیت شخصی و حرفه اي، معلم را مؤثر و کارآمد می کند. این ویژگی ها عبارتند از: آمادگی. مثبت بودن. انتظارات بالا، خلاق بودن، منصف بودن، ایجاد حس تعلق، تماس دانش آموزان، پذیرش اشتباهات، شوخ طبعی. احترام به دانش آموزان. بخشندگی. همدلی و اهمیت مطالعه.