بخشی از مقاله
چکیده
پارك ملی کلاه قاضی یکی از مهمترین زیستگاه هاي بز و پازن در ایران محسوب میگردد که جمعیتی نزدیک به 2000 راس از این گونه را در خود جاي داده است. به منظور مدلسازي مطلوبیت زیستگاه این گونه ازنقاط حضور افراد با استفاده از روش تحلیل فاکتوري آشیان بوم شناختی - Ecological Niche Factor - Analysis و نرم افزار Biomapper استفاده شد. لایه هاي اطلاعاتی بکار برده شده بعنوان متغیرهاي موثر بر حضور گونه شامل نقشه هاي جوامع گیاهی، پراکنش طعمه خواران این گونه شامل پلنگ و گرگ، تیپ هاي ژئومورفولوژیکی، جاده ها، چشمه ها بعنوان منابع آبی مورد استفاده، شیب و طبقات ارتفاعی بوده است.
نقشه مطلوبیت زیستگاه بدست آمده نشان می دهد که زیستگاه مطلوب بز و پازن در این منطقه در ارتفاعات 1900 تا 2300 متر از سطح دریا، در شیب هاي بیش از %30، عمدتا در مناطق صخره اي و تا حدودي نیز در جوامع گیاهی با گیاهان چیره اي شامل Stipa spp.، Ebenus stellata و Convolvulus leiocalycinus می باشد. بعلاوه نتایج این مطالعه نشان می دهد که بز و پازن در این زیستگاه داراي آشیان بوم شناختی نسبتا باریکی است و به زیستگاه هاي حاشیه اي تمایل بیشتري دارد.
مقدمه
تعیین مطلوبیت زیستگاه یکی از ارکان مدیریت و حفاظت گونه هاي حیات وحش محسوب می گردد. زیستگاه مطلوب تاثیر بسزائی بر بقاء و تولید مثل گونه ها خواهد داشت و در امر مدیریت و حفاظت حیات وحش مورد توجه بیشتري قرار می گیرد. اما مشکل زمان و بودجه قابل دسترس براي مطالعه زیستگاه ها در مقیاس وسیع - مثلا در مقیاس یک استان - اجراي بسیاري از مطالعات را دشوار و در مواردي غیرممکن می سازد. لذا روشهاي مدلسازي زیستگاه که از سال 1970 تاکنون به سرعت در مدیریت حیات وحش مورد استفاده قرار گرفته اند، ابزاري مناسب براي غلبه بر این مشکل معرفی شده اند .[19]
با روش هاي مدل سازي زیستگاه می توان به یک بر آورد در مقیاس وسیع از مطلوبیت زیستگاه گونه هاي حیات وحش بدون نیاز به جمع آوري اطلاعات از جزئیات ویژگیهاي فیزیولوژیک و رفتاري گونه دست یافت .[21] همچنین مدلسازي زیستگاه می تواند در راستاي شناسائی و معرفی زیستگاه هاي بالقوه به منظور معرفی گونه ها کاربرد داشته باشد.
امروزه براي مدل سازي زیستگاه هاي حیات وحش از روش هاي مختلفی استفاده می گردد. لوینس - 1966 - اساس انتخاب مدل مناسب براي مدل سازي توزیع جغرافیایی گونه ها را به سه عامل عمومیت پذیري1، دقت2 و صحت3 مرتبط دانسته است که همزمان میتوان فقط دو عامل از عوامل فوق الذکر را بهبود بخشید. لذا بر این اساس می توان سه نوع مدل تجربی4 - بر اساس صحت و دقت - ، مکانیکی5 - بر اساس عمومیت پذیري و صحت - و تحلیلی6 - بر اساس دقت و عمومیت پذیري - قابل تشخیص داد.
از آنجا که هدف از این مطالعه فراهم آوري یک مدل با دقت و صحت بالا در مقیاس مکانی نسبتا متوسط - در حدود50000 هکتار - در یکی از زیستگا ه هاي بز و پازن در ایران بوده است، لذا روش مدل سازي در این تحقیق از نوع تجربی خواهد بود. زیمرمن و گویسان - 2000 - بر اساس نوع متغیر وابسته مدل هاي مناسبی را ارائه نموده اند، مثلا اگر متغیر وابسته بود و نبود گونه یا 0 و 1 باشد درخت رگرسیون - - RT7 ، مدل خطی عمومی شده - - GLM8 و مدل افزایشی عمومی شده - - GAM 9 استفاده می شود.
از سوي دیگر از سال 1998 روش مدل سازي نوینی با استفاده از داده هاي حضور گونه بنام تحلیل فاکتوري آشیان بوم شناختی - ENFA - ارایه شده است [17] که بدلیل صرفه جویی در زمان و هزینه مطالعات، به گستردگی مورد استفاده محققین قرار می گیرد[20] [22] [17] روشهایی که بر اساس داده هاي حضور/ عدم حضورگو نه استوار می باشند با پدیده عدم حضورکاذب روبرو هستند. به عبارت دیگر مشاهده گونه توسط مشاهده گر به دلایل متعددي نظیر دقت مشاهده گر، تجهیزات مورد استفاده، رفتار گونه در استتار و اختفا و نظیر آن سبب می گردد تا آن نقطه بعنوان نقطه عدم حضور گونه ثبت شود.
این خطا می تواند نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها را با خطاي بالایی همراه سازد. اما تحلیل ENFA بدلیل اینکه فقط از داده هاي نقاط حضور استفاده می کند با مشکل فوق الذکر روبرو نیست. در این روش علاوه بر محاسبه مطلوبیت زیستگاه فاکتور هاي بوم شناختی مهمی نظیرتخصص گرایی - Specialization - ، حاشیه گرایی - Marginality - و تحمل کل - Global tolerance - محاسبه می گردد که بترتیب نشان دهنده وسعت میدان بوم شناختی گونه مورد نظر نسبت به متغیرهاي مستقل زیست محیطی، میزان تمایل گونه به زندگی در زیستگاه هاي حاشیه اي و محدوده قابل تحمل گونه نسبت به متغیرهاي مستقل محیط زیستی است.
تحلیل ENFA تا حدود زیادي به تحلیل مولفه هاي اصلی - - PCA10 شبیه است و با تبدیل متغیر هاي زیستگاهی به فاکتور ها - Factors - به بررسی رابطه حضور گونه با متغیرهاي مستقل زیست محیطی می پردازد. پارك ملی کلاه قاضی با جمعیت قابل توجهی از این گونه - در حدود2000 راس - یکی از مهمترین زیستگا ه ها براي این گونه در سطح کشور معرفی شده است .[8]
این حال در سالهاي اخیر با مشکلاتی از قبیل احداث معادن استخراج سنگ، بند سنگی براي ذخیره آب و بهبود وضعیت آبهاي زیر زمینی و نظایر آن مواجه بوده است که به نظر می رسد کیفیت زیستگا ه هاي آن را تا حدودي تحت تاثیر خود قرار داده باشد. هدف از این مطالعه - 1 - تعیین مطلوبیت زیستگاه هاي پارك ملی کلاه قاضی و فاکتور هاي موثر بر مطلوبیت زیستگاه ها، - 2 - تعیین جایگاه گونه در گستره آشیان بوم شناختی مربوطه و - 3 - بررسی امکان بکار گیري فن ENFA در امر مدیریت گونه هاي حیات وحش ایران بوده است.
مواد و روش ها
منطقه مورد مطالعه
پارك ملی کلاه قاضی در 26 کیلومتري جنوب شرقی اصفهان، بین عرضهاي32o 15/ تا 32o 28/ شمالی و طول 51o 41/ تا 52o 8 / شرقی واقع شده و داراي مساحتی در حدود 50000 هکتار است. این منطقه از طرف غرب به گردنه گریژنه و گردنه لاشتر تا اتوبان اصفهان- شهرضا، از شمال به جاده آسفالته کبوتر آباد به رودان، قارنه و محمدآباد محدود میگردد. سایر قسمت هاي این پارك بوسیله یک خاکریز محدود شده است.
تصویر1 موقعیت رشته کوهها و دشت هاي هموار این منطقه را نشان میدهد. متوسط بارندگی این منطقه 145 میلی متر در سال با رژیم بارندگی مدیترانه اي است. بر اساس طبقه بندي دومارتن این منطقه داراي اقلیم خشک سرد است .[5] ساختار زمین شناسی این منطقه مانند زون ایران مرکزي بصورت سازندهاي غیر دگرگونی است.
عمده ترین نهشته ها مربوط به دوران کرتاسه است که حدود 1000 متر ضخامت اند و شامل سنگ آهک، مارن و شیل از دوره هاي پرمین تا مایستریشین است .[4] خاکهاي منطقه در قسمت کوهها و تپه ها شامل خاکهاي جوان و فاقد تکامل پروفیلی هستند ودرقسمت فلاتها به دلیل وجود ثبات بیشتر در خاك، افقهاي مشخصی از تجمع آهک وگچ مشاهده میشود [6] جوامع گیاهی منطقه از انواع گیاهان مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل شده است که عمدتا شامل دشتهاي استپی پوشیده از بوته ها ي کوتاه درمنه - Artemisia aucheri - است .[1]
روش تحقیق
در این مطالعه از روش تحلیل فاکتورهاي آشیان بوم شناختی - ENFA - استفاده شد. دراین مطالعه از نرم افزار [17] Biomapper براي تهیه مدل مطلوبیت زیستگاه و همچنین از نرم افزار IDRISI 3.2 براي ساخت لایه هاي اطلاعاتی و ورود آنها به نرم افزارBiomapper استفاده شد. لایه هاي اطلاعاتی مورد نیاز براي اجراي تجزیه و تحلیل در نرم افزار Biomapper را میتوان به دو دسته لایه هاي اطلاعاتی شامل Work map وEcogeographical maps طبقه بندي کرد. این لایه ها در ابتدا در نرم افزار IDRISI تهیه و تنظیم و سپس به نرم افزار Biomapper وارد شدند.
الف - :Work map ازنقشه حضور بز و پازن در پارك ملی کلاه قاضی به شکل وکتور نقطه اي استفاده شد .[8] این نقشه براي ورود به نرم افزار به فرم رستري تبدیل شد.
