بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به پیشرفت وسیع علم سنجش از دورٌ در عصر حاضر و استفاده از آن در علوم طبیعی، به ویژه علم جغرافیا، و کاربرد تصاویر ماهواره ای برای بررسی ناهمواری های زمین و ارزیابی تغییرات آنها در طول زمان، می توان از این فنآوری به عنوان یک ابزار قدرتمند جهت رسیدن به اهداف پژوهشی استفاده نمود.
یکی از مهم ترین این توانایی ها، امکان مطالعه عوارض ژئومورفولوژی موجود است که خود فرآورده تغییرات درونی و بیرونی گذشته می باشند که با استفاده از داده های سنجش از دور ممکن است آن ها را تجزیه و تحلیل کرد. یکی از عوامل تأثیر گذار در روند شکل گیری عوارض زمین، تغییرات اقلیمی گذشته بوده است که تشخیص این عوارض و عوامل اقلیمی مسلط گذشته - کواترنر - موثر در شکل گیری آن ها در برنامه ریزی های ناحیه ای نقش مهمی دارد.
-1 مقدمه
استفاده از فناوری سنجش از دور و به کار گیری داده های ماهواره ای به سرعت در حال گسترش است. این فناوری از جمله ابزار های نوینی است که دست یابی و استخراج اطلاعات پایه برای مدیریّت منابع زمین را میّسر ساخته است
با توجه به کاربرد آسان، دقت بالا و کاهش هزینه ها و تجزیه و تحلیل فرآیند ها و الگو ها و استفاده از داده ها در طی زمان و مکان های مختلف باعث شده که در علوم مربوط به سیستم زمین مورد تأیید قرار گیرد .[9] اطلاعات از بر همکنش طول موج های مختلف طیف الکترو مغناطیسی بدست می آید
در سیستم سنجش از دور، دریافت، ثبت و ضبط اطلاعات از طریق سنجنده ای که در سکو تعبیه شده انجام می پذیرد که این سکو شامل طیف وسیعی از هواپیما ها، ماهواره ها و ایستگاه های فضایی و ... را شامل می شود؛ ولی ماهواره ها از اصلی ترین سکو ها در سنجنده ها به شمار می آیند
ویژگی های خاص تصاویر ماهواره ای مانند ماهیت چند طیفی، امکان دید افقی و عمودی تصاویر، قابلیت موزاِئیک و اتصال تصاویر و امکان دید وسیع بر روی قلمرو ها و ارتباط فضایی و هندسی بین لند فرم ها و سطح ژئومورفیک را مهیا کرده است
دوره کواترنر که شامل عصر حاضر نیز می باشد کره زمین را دستخوش تغییر و تحولات سریعی کرده است و به تبع آن فرایند های شکل زایی بیرونی نیز دچار تغییراتی شده است. و از آن جایی که اشکال ژئومورفیک کنونی سطح زمین ساخته و پرداخته این دوران می باشد؛ پس مطالعه ژئومورفولوژی و شناخت تحولات اقلیمی این برهه؛ از ضرورت خاصی برخوردار است
آگاهی از ژئومورفولوژی دیرینه و تغییرات آب و هوایی آن این امکان را فراهم می سازد تا ضمن درک و فهم صحیح از شرایط گذشته و حال، رفتار و برنامه ریزی خود را با طبیعت ژئومورفیک و اقلیمی منطقه مطالعاتی در جهت مدیریت محیطی صحیح در یک راستا قرار دهیم
هر یک از این تغییرات با جابه جایی مناطق آب و هوایی به سمت استوا در دوره های یخچالی و در پی آن، به سمت قطب در دوره های بین یخچالی همراه بوده است
بر اساس روش های جدید بیش از نود سیکل تغییر اقلیمی وجود داشته است یا به تعبیری هر شش تا هفت هزار سال یک بار تغییر اقلیم به وجود آمده است و این تغییر اقلیمی بر سیستم های شکل زا در قالب چند حالت عمومی بروز کرده که این حالات عبارت اند از :
- 1 حاکمیت دوران سرد و مرطوب.
- 2 حاکمیت دوران گرم و مرطوب.
- 3 حاکمیت دوران گرم و خشک.
- 4 حاکمیت دوران بارانی معتدل یا گرم.
-2 تاریخچه
پایه های سنجش از دور فعلی در دهه اول قرن هجدهم میلادی با کشف اشعه مادون قرمز بنیان نهاده شد. و با پیشرفت های بدست آمده در صنعت هواپیمایی و طراحی سنجنده های جدید افق های جدید تری در زمینه علم سنجش از دور پدید آمد و با پرتاب هر ماهواره، فناوری و کیفیت تصاویر ماهواره ای نیز بهبود یافت. اولین ماهواره جهت ارزیابی منابع زمینی توسط ناسا در سال 1972 به فضا پرتاب شد و از آن زمان تا به حال ماهواره های زیادی به فضا پرتاب شده است و اطلاعات با ارزشی را از سیاره زمین در اختیار محققان علوم زمین در اختیار گذاشته است
با پیشرفت های اخیر در سنجش از دور این امکان به وجود آمده است که به بررسی مناطق خارج از دسترس برای کسب جرئیات بیشتر پرداخته شود .[45] بررسی تغییرات اقلیمی گذشته نیز با استفاده از این علم مورد توجه پژوهشگران مختلف قرار گرفته است و با توجه به مناطق مختلف سطح زمین و شواهد اقلیمی بر جای مانده از گذشته، پژوهش های مختلفی را در چند سال اخیر شاهد هستیم که در این جا به برخی از آن ها اشاره می کنیم:
نیکول - 1999 - با استفاده از تصاویر ماهواره ای به بررسی شواهد تغییرات اقلیمی در دوره پلیستوسن در غرب و مرکز آفریقا پرداخته و حدود جنگل های حاره ای و گستره یخبندان و حد گسترش تپه های فسیلی را بیان کرده است. کالینگر و همکاران - 2003 - با استفاده از ارتفاع نسبی و طبقه بندی رخساره های مورفولوژیکی به وسیله عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای به بررسی تغییرات اقلیمی در دریاچه مرده در وادی عربی پرداخته اند.
گلاسر و همکاران - 2005 - به وسیله تصاویر ماهواره به بررسی شواهد ژئومورفولوژی یخچالی در منطقه پاتاگونیٍ در زمان هولوسن پرداخته اند و با استفاده از شواهدی مانند مورن هایَیخچالی، ساندور هاُ، خطواره ها و رسوبات رودخانه ای و ... سه مرحله یخچالی را در این منطقه کشف کرده اند. داگلاس و همکاران - 2005 - نیز با استفاده از مدل های رقومی ارتفاع - - DEM و تصاویر ماهواره ای به بیان تغییرات سطح یخچال ها در جنوب آمریکای جنوبی در زمان هولوسن پرداخته اند.
لبلنس و همکاران - 2006 - با استفاده از داده های توپوگرافی رادار به بازسازی شرایط گذشته دریاچه چاد در آفریقا پرداخته اند و شبیه سازی تغییرات گذشته آب و هوایی در این منطقه و بررسی محدوده آب و هوایی و تغییرات بارش در مقیاس منطقه ای اطلاعات مفیدی بدست آورده اند. روزتی و ژئوس - 2008 - با استفاده از تجزیه و تحلیل داده های رادار در جزیره ماراجواِ در برزیل به بررسی کانال ها و زهکش های قدیمی پرداخته اند و با ترکیب داده های سنجش از دور و رسوب شناسی سیستم های زهکشی در اواخر کواترنر را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده اند.
لیتون - 2010 - نیز با به کار گیری تصاویر ماهواره ای و تکنیک های GIS یخچال های دریای دویلّ در پارک ایالتی ویسکانسین آمریکا را مورد بررسی قرارداده است و با شواهدی چون مورن های یخچالی و دیگر شواهد ژئومورفیک، گستره یخبندان در این منطقه را مورد بررسی قرار داده است. پینگ و همکاران - 2012 - نیز با استفاده از تصاویر رادار و مدل های رقومی ارتفاع - - DEM به بررسی ژئومورفولوژی یخچالی در شمال شرقی تبت پرداخته اند و محدوده یخچال های گذشته را مشخص کرده اند.
رامشت و سیف - 1383 - با استفاده از تصاویر ماهواره ای لندست و تلفیق آن با مدل های رقومی ارتفاع - - DEM در منطقه گاوخونی، شواهد ژئومورفیک پیشروی و پسروی این قلمرو را بازسازی و تفکیک نموده و پس از آن به تطابق قلمرو ها با فرم های ژئومورفیک دیرینه از جمله دلتا ها و تراس های دریاچه ای و سایر شواهد ژئومورفیک پرداخته اند و قلمرو های دیرینه گاوخونی را در چهار فاز و سطح مختلف پیش روی و پسروی شناسایی کرده اند.
سرور و مجتهدی - 1389 - با استفاده از تصاویر ماهواره ای و مشاهدات میدانی و نقشه های توپوگرافی به بررسی شواهد یخچالی کواترنر در دامنه های شمالی کوه سیلان در البرز غربی پرداخته اند و شواهدی نظیر سیرک یخچالی، مورن ها، وارو ها، دره های یخچالی و ... را مورد بررسی قرار داده است. مقصودی و علمی زاده - 1390 - با استفاده از تصاویر ماهواره ای وGIS و بر پایه اطلاعات حاصل از بررسی منابع و مشاهدات میدانی به بررسی آثار مورفولوژیکی از قبیل انحراف رودخانه ها و مخروط افکنه ها و تغییرات صورت گرفته در پلایای حوض سلطان پرداخته اند.
یمانی و همکاران - 1390 - نیز با به کارگیری تصاویر ماهواره ای لندست و داده های اقلیمی دما و بارش ماهانه به بازسازی برف مرز های پلیوستوسن در حوضه جاجرود پرداخته اند و با استفاده از رابطه ناهمواری ها و گسترش سیرک های یخچالی، برف مرز های آخرین دوره کواترنر را در این حوضه تعیین کرده اند. هدف از این تحقیق نیز بررسی کاربرد سنجش از دور و تصاویر ماهواره ای و بررسی برخی عارضه های ژئومورفیک در سطح زمین و ارتباط آن ها با تغییرات اقلیمی در گذشته می باشد.
-3 معرفی عوارض ژئومورفیک
قلمرو هایی که کمتر مورد دستکاری طبیعت قرار گرفته اند تغییرات اقلیم گذشته را بهتر منعکس می کنند و مناطق خشک و نیمه خشک از جمله این مناطق می باشد و دلیل این امر را باید در کمبود بارش جست وجو کرد. از جمله این عوارض می توان به مخروط افکنه های آبرفتی اشاره کرد. در مخروط افکنه ها تکتونیک، آب و هوا و سطح اساس از موارد زیر بنایی توسعه آن ها به شمار می رود
مخروط افکنه ها در تصاویر هوایی و ماهواره ای به شکل مثلثی دیده می شوند که رأس این مثلث به سمت کوهستان می باشد و قائده آن به سمت دشت می باشد که ارتفاع آن از رأس به سمت آن کم می شود و سطح آن ها را کانال های گیسوییْ شکلی که انشعاباتی از جریان های رود خانه ای می باشند را فرا گرفته است که مکانیسم تشکیل و تحول آن ها به دینامیک جریان و ویژگی های حوضه آبریز وابسته است .[28] یکی از شواهد قدمت مخروط افکنه ها تغییرات سطح اساس در مخروط افکنه ها به وسیله فعالیّت گسل ها می باشد. تغییرات سطح اساس موجب تحول و قدیمی شدن مخروط افکنه ها می گردد،بنا بر این می تواند موجب تغییرات رسوب گذاری و مخروط افکنه ها می شود. و مخروط افکنه های جوان در قسمت فرو رو گسل ها و در پایین دست خط گسل تشکیل می شود
