بخشی از مقاله
چکیده
خیابانها به عنوان جزئی از منظر شهر، محصول تعامل پویای انسان با محیط و پدیدههای اجتماعی است و از عناصر اصلی تأثیرگذار در سیما و هویّت شهری محسوب میشوند، از این رو مهمترین بخشهای یک شهر را تشکیل میدهند زیرا در ارتباط مستقیم با زندگی روزمره و تأثیرات روانی، اقتصادی و تعاملات اجتماعی شهروندان قرار دارند، بنابراین خیابانهای شهری در تصویر ذهنی شهروندان بیش از هر چیزی یک مکان متراکم از رویدادها و فرصتهای متنوّع زندگی شهری هستند.
این فضاها میبایستی از کلیه امکانات زمینهای خود استفاده نماید تا با ایجاد فضایی خاطرهانگیز برای شهروندان همواره انگیزههایی جدی در آنها، جهت حضور، نظارت، نگهداری و ... بوجود آورد از این رو طراحی درست و گسترش آنها باعث غنی تر شدن زندگی اجتماعی و فرهنگی میشود، بدین ترتیب خیابانها نقش مهمی در ایجاد شبکه هم پیوند فضاهای باز و عمومی شهر ایفا مینمایند،در دهههای اخیر به علّت تحولات اجتماعی و فرهنگی، افزایش جمعیّت و جابجایی ساکنان قدیمی و اصیل در سطح شهر و مشکلات اجتماعی ناشی از آن، خیابانهای مرکزی واهویّتب شهر به سوی از دست دادن ارزشهای کالبدی و اجتماعی خود پیش میروند و با گذشت زمان موجب بی هویّتی منظر شهر میگردند.
این تحقیق توصیفی-تحلیلی و ماهیت کیفی است که در آن از مؤلفه های هویت شهری که در پویایی و مطلوبیت منظر خیابان ها بسیار مؤثرند استفاده شده است و در نتیجه سعی بر آن است که با ساماندهی منظر خیابان امام خمینی - ره - قزوین با تأکید بر بهبود زیبایی بصری و زیباسازی سیما و منظر و دستیابی به راهکارهای مناسب ساماندهی به منظور ارتقاء تعاملات اجتماعی و افزایش دلبستگی شهروندان به خیابان با در نظر داشتن امکانات بالقوه طبیعی، فرهنگی و منطقهای آن جهت ارتقاء هویّت خیابان امام خمینی - ره - به عنوان یک فضای عمومی شهری گام برداشت.
.1 مقدمه
خیابانها به عنوان یکی از مهم ترین عناصر تشکیلدهنده کالبد شهر، مؤثرترین نقش را در ساخت ذهنیّت افراد از یک شهر ایفا میکنند، در نتیجه شناخت نقش و جایگاه خیابانهای یک شهر منجر به شناخت خود شهر خواهد شد.در این میان، خیابان امام خمینی قزوین با توجه به قرارگیری در هسته مرکزی و تاریخی شهر و کانون جغرافیایی، تاریخی، تجاری و ترافیکی شهر از ابتدای شکلگیری آن، یکی از غنیترین خیابانهای اصلی و عمومی شهر است و در طول سالها به سبب میراث فرهنگی و برخورداری از حضور پررنگ بازار و سرمایههای اجتماعی وقلب تپنده شهر از هویّت شاخص و امکانات فرهنگی ارزشمندی برخوردار بوده است.
با توجه بهینکها وضعیّت فعلی این خیابان ترکیبی است از آنچه که از گذشتههای دور به جا مانده با پیکری آسیب دیده از روند تغییرات و آنچه محصول دوران معاصر است چنان که با گذر زمان با مشکلات عدیدهای از لحاظ منظر شهری نظیر کمبود عناصر روشنایی و فضای سبز نامناسب در حریم آن و اغتشاشات بصری و بسیاری از این معضلات در منظر خیابان روبرو شده است.
بنابراین در این پژوهش مسئله مورد بحث اینست که براساس سوابق مطالعاتی انجام شده در قزوین، با اینکه مردم، خیابان مورد مطالعه را با هویّت و واجد ارزش میدانند ولیکن این خیابان به سوی از دست دادن ارزشهای محیطی و با هویّت خود پیش میرود. بنابراین در نهایت با هدف ارتقاء هویّت از طریق ساماندهی منظر خیابان امام خمینی تلاش در جهت یافتن رابطه هویّت و ارتقاء تصویر ذهنی شهروندان با توجه به پتانسیلهای بالقوّه این خیابان مطرح است چرا که همین هویّت است که نشان دهنده فرهنگ شهرنشینان است لذا نادیده انگاشتن هویّت موجود، منجر به از بین رفتن فرهنگ و موجب عدم تعلّق محیطی میگردد و این مسئله بالتّبع تأثیرات و پیامدهای منفی خود را در برنامه ریزی و طراحی منظر میگذارد تا جائیکه ساکنین محلی را ملزم به ترک محل زندگی شان میکند. لذا از این جهت توجه به ارتقاء هویّت و ساماندهی منظر، لازم و ضروری پنداشته میشود که میتوان از آن به عنوان مهمترین عامل در جهت حفظ و نگهداری از شهر و ارزشهای موجود در خیابان مورد مطالعه نام برد.
.2 پیشینه پژوهش
مسائل مربوط به هویّت خیابان، همواره در دنیا مورد توجه بوده است و مقالات متعددی در این زمینه وجود دارد.
در سالهای اخیر پژوهشی در سه خیابان تاریخی شهر ملاکا در کشور مالزی انجام شد که از طریق بررسیهای بصری رفتار استفاده کنندگان و همچنین پرسشنامه و مصاحبه، میزان ادراک آنها از فضاهای شهری و عناصر سخت و نرم تأثیرگذار در منظر خیابان را مدنظر قرار داده است که نتیجه آن این بود که ظاهر فیزیکی و عملکرد مناظر هر دو بر رفتار استفاده کنندگان تأثیرگذار میباشند.
پیکولی در سال 2010 در مقاله خود تحقیقی روی یکی از خیابانهای شهر تورینو در ایتالیا انجام داده است، نتایج این تحقیق نشان داد که ابعاد عاطفی و حسی به طور مستقیم به وسیله متغیّرهای روانی، قابل پیش بینی اند و به شدّت مرتبط با ادراک مکان و مستقر شدن در آن میباشند. به عقیده وی هویّت و حس مکان در عین تضاد، مؤلفههایی وابسته به هم هستند.
در ایران نیز در این زمینه تاکنون مطالعاتی در قالبهای مختلف صورت گرفته است. علاوه بر کتابهای موجود همایشهای مختلفی در این رابطه صورت گرفته که مقالات ارائه شده در آنها به صورت چندین مجموعه مقالات به چاپ رسیده است.
رساله دکتری با عنوان بازشناسی مفهوم هویّت در فضای عمومی شهر - خیابان - نمونه موردی "خیابان انقلاب" توسط آقای عبدالهادی دانشپور در پاییز 1379 در دانشکده هنرهای زیبا که اهداف این رساله شامل:
-1 شناخت و درک هویّت خیابان -2دستیابی عریفبهت عملیّاتی و مشخص تری از مفهوم هویّت محیط -3یافتن راهبردهای مناسب در برنامه ریزی و طراحی شهری در جهت حفظ و تقویت و خلق هویّت و عناصر هویّت بخش. -4أخذ نتایج کاربردی از دادههای گردآوری شده و کشف محرّکهایی که ادراک هویّت خیابان را ممکن میسازد. روش تحقیق این رساله از نوع تحقیقات کیفی و کاربردی است بعلاوه برای انجام آن روش تحلیل اکتشافی شامل مراحل اسنادی و تحلیل پرس و جو استفاده شده است. نتایج حاصل از این رساله آن است که هویّت، مقولهای نسبی است و همچنین بیشترجنساز فعّالیّت و معنی است تا ویژگیهای کالبدی.
.3 نوع روش پژوهش
با توجه به اهداف این تحقیق در راستای به کارگیری از مؤلفه های هویت در جهت ایجاد منظری مطلوب ، لازمه چنین پژوهشی برخورداری از روشی است که قابلیّت بررسی نمونههای مشابه داخلی و خارجی را داشته باشد ضمن آنکه شرایط تاریخی، فرهنگی، اجتماعی را در نظر بگیرد، بنابراین در این تحقیق از روش های توصیفی-تحلیلی و مطالعه موردی و مفاهیم مبانی نظری پژوهش به یکسری طراحی در قالب ساماندهی منظر مطلوب خیابان دست می یابیم. ماهیت روش تحقیق از نوع کیفی بوده که تلاش شده است برای دستیابی به نتایج تحقیق از مقایسه تطبیقی نمونه های مشابه داخلی و خارجی و شاخص های منبعث از آن استفاده شود.
.4 چارچوب نظری پژوهش
1؛.4 منظر شهری
منظر شهری در آغاز امری عینی است که به واسطهی کیفیت ظهور عوامل فیزیکی محیط موجودیّت مییابد و در ادامه این عینیت به ذهنیت تبدیل میگردد. لذا منظر شهری پدیدهای عینی ذهنی است که محصول تعامل پویای انسان با محیط و جامعه با تاریخ برشمرده میشود. منظر شهری هم ادراکات محسوس و هم ذهنیّت انسانی از محیط شهر است ؛ به عبارتی، ویژگیهای ملموس کالبدی و هم ویژگیهای نادیدنی فرهنگی اجتماعی را توأم مورد شناسایی قرار میدهد
آنچه در این امر مهم مینماید این است که منظر تنها یک مدل رسمی برای شهرسازی امروزی نیست بلکه شاید مهمتر از همه مدلی برای فرآیند باشد
به گفته جان راسکین، منظر شهری چیزی بیش از یک مسئله برنامه ریزی و طراحی شهری است. منظر شهری در درجه نخست مسأله ارزشها، اهداف انسانی و به رسمیّتشناختن مسئولیّتهای اجتماعی توسط آحاد جامعه است
2؛.4 تعاریف و مفاهیم منظر
منظر مؤید رابطه تنگاتنگی است که بین انسان و محیط در تمامی جهات برقرار میشود به عبارت دیگر منظر دیدگاهی است مفهوم-گرا که تنها به اشکال نمینگرد بلکه به پشتوانههایی که باعث خلق اشکال گردیده اند، نیز میپردازد.
منظر تنها یک عنصری بصری نیست. پدیدهای است که شامل تعدادی از تصاویر و تأثیرات شکل دهنده یک خصوصیت است. به عنوان مثال توپوگرافی، اکولوژی، زمین شناسی، مدیریت زمین و معماری در شکل دهی یک منظر مؤثر هستند. علاوه بر این منظر شامل مناطق روستایی نیست بلکه یک منظر شهری با روابط بین ساختمانها، فضاهای باز، گیاهان و سایر عناصر شکل گرفته است
3؛.4 مفهوم خیابان2
خیابان به مثابه فضای شهری و عنصری اساسی از ساخت فضایی شهر مورد نظر است. از گذرهای پر پیچ و خم شهرهای قرون وسطی و خیابانهای عهد رنسانس گرفته تا خیابانهای جدید امروزی، اگر دارای ارزش فضایی باشند در شمار این فضای شهری قرار میگیرند
خیابان شهری در تصویر ذهنی شهروندان بیش از هر چیزی یک مکان از رویدادها و فرصتهای متنوع زندگی شهری است. بارزترین ویژگی خیابانهای شهری در اینست که این مکان محصول رشد تدریجی و روند طبیعی تغییرات در شهر میباشند. این خیابانها بیش از آنکه سازنده ساختار کالبدی شهر باشند، بیانگر ساختار اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی جامعه میباشند
