بخشی از مقاله
چکیده
از دوران باستان تاکنون، هندسه همواره به صور گوناگون به عنوان یک رکن اساسی طراحی، در آثار و نظریات هنرمندان و معماران جریان داشته است. هنرمندان مسلمان در جهت تجلی اندیشه و نظرات عرفانی در هنر علاوه بر بعد اعتقادی از ابزاری چون هندسه، چه در شکل دهی بنا و چه در تزیینات و پرداخت نهایی آن به عنوان عنصری با نقش تعیین کننده، یاری جسته اند. معماری اسلامی به کمک هندسه توانسته به کمال گرایی در فرم، بهکارگیری نقش مایه های پنهان، ترکیب متوازن و متناسب خطوط شکسته و دوار در ترکیب اشکال هندسی دست یابد؛ همچنین به واسطه هندسه قدسی است که توانسته عالم ماده را به عالم معنا پیوند دهد.
از مصادیق هندسه قدسی در معماری اسلامی گنبد هایی است که در مساجد، ظرایف تبدیل مربع به دایره را مدبرانه و هنرمندانه به روشهای متنوع شکل داده است، تا بتواند ابعاد اعتقادی و رمزگونه عالم معنا را به طریقی شایسته در عالم ماده متجلی سازد. دراین راستا معماری اسلامی- ایرانی با اتکا به خصایص ذاتی خود چون کمال گرایی توانسته است، این نماد مقدس سنتی را با تدبیری هنرمندانه به شکل آرمانی خود چنان نزدیک نماید که تجلی هندسه در اجزای نیارشی آن به اوج خود رسد .گنبد به عنوان عنصری شاخص و یگانه در معماری مساجد ایرانی همواره مطرح بوده است.
از میان گنبدهای ایرانی، گنبد مسجد جامع اصفهان از نظر شرودر از لحاظ هندسه جایگاهی آرمانی دارد. از آغاز اسلام تاکنون مسجد جامع اصفهان با پیشینه ای پر فراز و نشیب در تاریخ معماری اسلامی ایران، از موارد نادری است که دارای دو گنبد در دو سوی شمالی و جنوبی می باشد و این از خصوصیات برجسته این مکان محسوب میگردد.
این نوشتار قصد دارد با توجه به زمان ساخت این دو گنبد و شناخت ویژگی های سبکی آن دوره خاص، به بررسی نحوه استقرار آنها در بنا به نحوی که بدون بر هم زدن ساختار سنتی مسجد، توانسته بر غنای آن بیافزاید و نیز با استناد به مطالعات انجام گرفته توسط اوژن گالدیری، محقق ایتالیایی، به مقایسه ویژگی های هندسی اعم از تزیینات، تناسبات و چگونگی پوشش آنها بپردازد. هدف از این مقاله، معرفی مسجد جامع از جنبه علت وجودی و تجمیع دو گنبد در آن و نیز ارایه تحلیلی معمارانه، فنی و سازه ای از این دو گنبد، مقایسه وجوه تفاوت و تشابه آنها با یکدیگر و ارایه جدولی از آن به عنوان نتیجه گیری می باشد .روش تحقیق در این مقاله، تحلیلی- توصیفی با استفاده از منابع کتابخانهای و با شیوه پژوهش میدانی می باشد.
مقدمه
معماری با استفاده از هندسه خواص فضایی خود که بر خاسته از نگرش ، احساسات وتفکرات خاص یک معمار است را به تصویر می کشد. مروری بر آثار گوناگون معماری اسلامی ایران در دورههای مختلف بیانگر این حقیقت است که معماران ایرانی همواره در جستجوی هندسه و نظمی قاطع در کوچکترین جزء فضا تا مقیاس کلان شهری هستند . در این میان می توان به رسمی بندی های موجود در گنبد مساجد ، شبستانها ، خانه ها ،کوچه ها ، خیابانها و ارتباط میان هریک از این عناصر بر پایه هندسه اشاره کرد.
علاوه بر فرم فضا عواملی چون نیارش ، ایستایی و سایر موارد مشابه در ارتباطی مستقیم با هندسه بوده است. در زمینه نیارش نیز می توان به رسمی بندی موجود در گنبدها اشاره نمود که فرم آنها ناشی از محاسبات لازم جهت تحمل بار سقف و انتقال آن به ستونها و دیوارها بوده تا علاوه بر تحمل بار گنبد، فضایی خاص را نیز شکل دهند. لازم به ذکر است در همه مراتب و وجوه مختلف شگل دهی بنا از طرح کلی آن تا طرح تک فضاها و نحوه پیوند آنها با یکدیگر و ترکیب بندی اجزا بنا مانند نماها، سقف ها و حتی تزیینات دیوار ها، در همه جا استفاده از هندسه در حد کمال بوده است.
یکی از قدیمترین مسجدهای ایران که تحولات معماریدورههای گوناگون اسلامی را در بر دارد، مسجد جامع اصفهان واقعدر شمال شرقی شهر است که مجموعه تاریخی وسیعی به ابعاد140*170 متر را درکنار میدان کهنه تشکیل میدهد. این مسجد امروزه شامل قسمتهای مختلفی چون گنبد نظامالملک، گنبدتاجالملک، صحن چهار ایوانی، شبستانها و بنای معروف بهمدرسه مظفری است.
این بنای مهم با همکاری مؤسسه ایتالیایی خاورمیانه و خاوردور در فاصله سالهای 1978-1970میلادی در راستای انجام اقدامات اساسی و وسیعی برای کاوشهای باستان شناسی، مرمت و پژوهش در موردخصوصیات معماری و مراحل مختلف ساختمانی آن مورد مطالعه قرار گرفت
نتایج بررسیهای دقیقی که طی این سالها به سرپرستی پروفسورشراتو و پروفسورگالدیری انجام گرفت، بسیاری از ابهامات تاریخیو معماری مسجد را برطرف کرده و مراحل مختلف شکلگیری اینمجموعه را معرفی کرد. - لاله، - 21 :1380 که مقاله حاضر با استناد به این مطالعات، به بررسی گنبدهای این مسجد می پردازد.
در قرون اولیهی اسلامی، با ورود اسلام به ایران، ایرانیان تصمیم به ساخت مساجد با شکوه گرفتند و مساجد را طبق سنت و تجارب پیشین به سبک معماری اصیل ایرانی ساختند و تزیین کردند و شباهت بسیاری بین مساجد با شکوه اولیه اسلام در ایران و معابد دوره ساسانی وجود داشته است. به همین دلیل محققان در نظر اول دچار تشخیص اشتباه گشته اند
برخی از محققان تاریخی معتقدند دو گنبد شمالی و جنوبی مسجد جامع اصفهان در اصل نشانی از آتشکده بوده و بدیهی است این اشتباه از آنجا ناشی شده است که سبک بنای دو گنبد نظام الملک و تاج الملک در جنوب و شمال مسجد جامع از سبک معابد ایرانی در دوره ساسانیان اقتباس شده است.
مسجد جامع اصفهان
مسجد جمعه اصفهان مجموعهای از معماریها و آثار هنری دورههای بعد از اسلام را در بر دارد، بنابراین تحولات معماری دورههای اسلامیِ تاریخ ایران در مدت هزار سال اخیر را به خوبی میتوان در آن مطالعه نمود؛ در این مقاله دو گنبد نظام الملک در ضلع جنوبی مسجد و گنبد تاج الملک در شمال آن بررسی خواهد شد.
فرم و سازه گنبد مساجد ایرانی
از دیدگاه یک هنرمند مسلمان، هندسه در شکل و تزیینات بهترین راه آشکار کردن اندیشه اعتقاد به یگانگی خداست. از طریق نقوش و اصول هندسی است که هماهنگی وحدت در کثرت در آثار معماری ایرانی- اسلامی به ویژه بنای گنبد نمودار شده است.
در موارد زیادی سازههای طاقی بهویژه گنبدها، علاوه بر عملکرد ساختمانی و ایستایی وسیلهای برای بیان وحدت خدا که زیر بنای اعتقادات مذهبی هنرمند مسلمان است، می باشد. - همان - در ساخت گنبد سعی شده است با استفاده از یک دایره شکلهای مورد نظر ترسیم شوند و به عنوان سازهای زیبا از نظر فرم و پیچیده از نظر ایستایی، در ایجاد تمرکز شکلی سازه به سمت یک نقطه با عنایت به اصول هندسی، راهکاری مناسب برای بیان وحدت بوده است .
در احداث گنبدهای ایرانی-اسلامی، فرم و سازه اثر متقابلی بر یکدیگر دارند. هندسه در معماری اسلامی به عنوان وسیله ای برای برقراری تعادل و هماهنگی - تعادلی که از طرف خالق در ساخت مخلوقات خود به کار گرفته شده است - ، مطرح میباشد.
عوامل مهم در خصوص ایستایی گنبدهای آجری که در طراحی و ساخت آن مورد توجه است، عبارتند از:
-1 نحوه انتقال نیرو به گونهای که از خمش موجود در سازه و همچنین رانش بر روی پایه ها بکاهد.
-2 با تغییر ضخامت پوسته گنبد و یا استفاده از گنبدهای دو پوسته با فرم های متفاوت، انتخاب بهترین شکل و مقطع از دو دیدگاه فرمی - هندسی - و ایستایی ممکن میگردد.
