بخشی از مقاله
چکیده
مدیران پروژه همواره در یک ارتباط و اندرکنش میان نیروهای مختلف ذینفع در پروژه کار خود را پیش میبرند. هر یک از این نیروها از نقطه نظر خود به موضوع پروژه مینگرند و قصد اعمال تغییرات خود بر پروژه را دارند؛ ضرورت پژوهش حاضر بدین جهت است که این تغییرات صدمات زیادی را از نظر زمان، هزینه و کیفیت متوجه پروژه میسازد. تحقیق حاضر از دو جنبه به این موضوع پرداختهاست:
اولاً، سعی نموده ابتدا به روش تحلیل محتوا کلیه مفاهیم مرتبط با مقوله تغییرات استخراج گردد و یک چهارچوب مفهومی جهت بررسی نمونه موردی ارائه شود. ثانیاً، با استفاده از روش کیفی و تکنیک مصاحبه های نیمه ساختاری باز، با بررسی تجارب مدیران ارشد پروژههای ساخت منطقه 22 تهران، مولفههای اصلی که در مساله تغییرات در فرآیندهای اجرایی پروژهها اثرگذار هستند را شناسایی نموده و چهارچوب پیشنهادی را تدقیق نماید. این امر در قالب روشهای کدینگ و به شیوهای اکتشافی صورت گرفته است و یک چهارچوب مفهومی ارائه شده که مفهوم تغییر را براساس گذارههای کلامی، شواهد گفتاری و گونهها دستهبندی مینماید. نتایج تحقیق نشاندهنده آن است که ویژگیهای رویکردی ذینفعان پروژهها، عامل اصلی تغییرات در فرآیندهای طراحی و اجرای پروژه است.
-1 مقدمه
مفهوم تغییر2 یکی از مفاهیم کلیدی است که بهویژه در پروژههای ساخت با مقیاس کلان، تبعات گستردهای را در ابعاد کیفی، هزینهای و زمانی برای پروژهها به بار میآورد و گاهاً به جزء جداییناپذیر پروژهها تبدیل شده و هزینههای آن ناخواسته جزء هزینههای جاری پروژه پذیرفته میشود. لذا لزوم بررسی مفهوم تغییر، مولفه و شاخصهای آن با توجه به ماهیت هر پروژه، به ویژه پروژههای با مقیاس کلان بسیار ضروری مینماید.
اغلب پروژههای انجام شده در این زمینه یا به کمی سازی هزینههای دوبارهکاریها در ساخت، در نتیجه تغییرات اعمال شده و یا به تشریح فرآیندهای اداری ثبت و درخواست تغییرات توسط ذینفعان میپردازند. اما هدف پژوهش حاضر گونهبندی مولفههای موثر بر تغییر در پروژها و دستیابی به چهارچوبی جامع از مولفههای دخیل بر تغییرات پروژهای بوده که در مرحلهی بعد به تدقیق آن بر اساس تجربیات متخصصین در پروژههای ساخت میپردازد. لذا بخش اول مقاله به مبانی نظری، خلاصهی منابع مورد بررسی و ارائه چهارچوب پرداخته و در بخش دوم پس از بیان روش تحقیق مطالعه موردی تشریح میگردد.
-2 روش تحقیق
روش تحقیق حاضراولاً، از نوع مطالعات کتابخانهای و به روش تحلیل محتوا است. از مطالعهی ادبیات موضوع پیرامون مفهوم مدیریت تغییرات، همچنین تحلیل محتوا و شناسایی مطالب همگن و هم راستا بهصورت مرحله به مرحله سعی گردید، یک گونهبندی از منابع اثرگذار بر تغییرات در پروژهها ارائه گرددثانیاً.، پژوهش در بخش نمونه موردی، از نوع پدیدارشناسانه3 و به روش مصاحبههای نیمهساختاری باز4 است. این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و برحسب روش گردآوری دادهها، کیفی از نوع روایتی است.
با توجه به بزرگ بودن جامعهی آماری، روش نمونهگیری بهصورت در دسترس بوده است؛ که بنابر اصل کفایت دادهها، انتخاب نمونهی آماری باید تا جایی ادامه یابد که حجم نمونه در فرآیند تحقیق و براساس حصول کفایت یا اشباع دادهای تعیین شود - الوانی و همکاران، . - 1390 لذا تعداد نمونهها در این پژوهش 47 نفر از مهندسین شاغل در پروژههای ساخت - در منطقه 22 تهران- با سابقه بیش از 8 سال بوده است.
پرسشهای مصاحبه براساس پروتکل 5WH در سه دسته متمرکز بر منابع تغییر، زیرمجموعهها و نتایج آن تنظیم شدند. با استفاده از مصاحبهی نیمهساختاری باز، از افراد خواسته شد تا مولفههای تغییر شامل منابع آنها، زیرمولفهها و نتایج تغییرات را براساس تجارب خود تعریف نمایند. پس از تحلیل محتوایی و دستهبندی، مولفههای تغییر شناسایی شد.
-3 یافتهها
-1-3 مفهوم مدیریت تغییرات پروژهای
عموماً تغییر بهصورت هرگونه انحراف از روند تعیین شده پروژه تعریف میشود و در صورتی که جلوی آن گرفته و یا بهصورت هدفمند هدایت نشود منجر به اثراتی منفی خواهد شد. در واقع هر موضوعی در متن قرارداد که نیاز به تغییر و اصلاح در طراحی، کیفیت و یا کمیت دارد به مفهوم تغییر اشاره دارد . - Fong, 2004 - هوانگ و لو معتقدند که مدیریت تغییر یک عنصر ضروری در پروژههای ساخت میباشد.
مدیریت تغییر از پروژهای به پروژهی دیگر مبتنی بر اندازه، نوع، پیچیدگی و ماهیت پروژه متفاوت بوده و با اقدامات مناسب میتواند اثرات اشتباهات را کاهش داده و موفقیت را تضمین نماید. همچنین منابع تغییر در پروژهها میتواند خارجی و یا داخلی بوده و بر عملکرد پروژه نیرو وارد نمایند . - Hwang & Low, 2012 - ژاو معتقد است اهمیت مدیریت تغییر فقط به خاطر کاهش تغییرات نیست، بلکه نقش مهم دیگر آن پیشبینی تغییرات، شناسایی تغییرات از پیش رخ داده و نیز انجام اقدامات اصلاحی است. وی معتقد است که مدیریت تغییرات، در پروژهها بهمنظور به حداقل رساندن تأثیرات منفی و نیز کاهش اثرگذاری تغییرات بر سرعت انجام پروژهها اعمال میشود
تغییرات به دو گونه بر مساله کیفیت، زمان و هزینه5 در پروژهها اثر گذارند و به دو دستهی اصلی، تغییرات مفید و تغییرات مضر تقسیم میشوند. تغییرات مفید در نتیجه اجرای سیاستهای مدیریتی اصلاحی اعمال میشوند و ممکن است در ابتدا هزینه بر باشند اما در مجموع دارای اثرات مفیدی در مدیریت پروژه هستند و میتوانند بهرهوری را ارتقاء دهد. در سویی دیگر، تغییرات مضر، اثرات منفی بر فرآیندهای اجرایی پروژه میگذارند و با افزایش دوبارهکاریها هزینهها را افزایش میدهند. این نحوهی دستهبندی تغییرات، در نمودار شماره 1 نشان دادهشدهاست
-2-3 منابع، زیر مولفهها و اثرات تغییر در پروژههای ساخت
تغییرات در پروژههای ساخت عموماً شامل مجموعهای از منابع اصلی بوده، که بر فرآیندهای مختلف پروژه نیرو وارد میکنند. این منابع در واقع عوامل اصلی هستند که برخی عناصر زیر مجموعهای را در قالب مفهوم کلی خود دستهبندی مینمایند. براساس یافتههای این پژوهش، سه مفهوم اصلی "عوامل تغییرات مربوط به کارفرما، عوامل تغییرات مربوط به مشاور، عوامل تغییرات مربوط به پیمانکار" به عنوان منابع اصلی تغییر شناخته میشوند؛ که هر کدام شامل زیر مولفههایی چون روند انتخاب پیمانکاران، قراردادهای غیردقیق، دانش کم کارفرما، مطالعات ناکافی و غیره میباشند.
در جداول شماره 1، 2 و 3 به ترتیب به این سه گروه منابع تغییر و زیر مجموعههای آنها اشاره شده است. این منابع تغییر و زیر مولفههای آن، نتایجی را در پروژههای ساخت بههمراه دارند که میتوان تحت عنوان نتایج مستقیم و غیر مستقیم تغییر آنها را دستهبندی نمود. در ادامه، مبتنی بر تعریف فوق هر یک از مولفههای تغییر تشریح گردیده و در نهایت مدل پژوهش تحت عنوان "چهارچوب گونهبندی تغییرات در پروژههای ساخت" ارائه میگردد.
-3-2-1 منابع تغییر
محققان منابع تغییر را بر مبنای طرفهای قرارداد به سه دسته اصلی و یک دسته فرعی تقسیم نمودهاند، که عبارتنداز: عوامل مربوط به کارفرما، عوامل مربوط به مشاور و عوامل مربوط به پیمانکار . - Keane et al, 2010 - ویژگیهای کارفرما براساس زمینه شغلی، طبیعت خلق و خو، خصوصی یا عمومی بودن، میزان سرمایه در هر پروژهای متفاوت است . - Akinsola et al, 1997 - از طرفی ناتوانی مشاوران در طراحی، عدم اطلاعات کافی از پروژه - Alsuliman et al, 2012 - ، اصلاحات در طرحها - Hwang et al, 2009 - و نیز از سوی دیگر ناتوانی پیمانکاران در مدیریت راهبردی و برنامهریزی پروژه - Arain et al , 2004 - منشأ بسیاری از تغییرات و دوبارهکاریها در پروژه است. منابع تغییر و زیر مولفههای آنها در بخش بعد به تفصیل شرح داده شده است.
