بخشی از مقاله
زيگورات
بنايي با قدمتي 3300ساله.بنا مربوط به تمدني است که در تاريخ ايران زمين مظلوم واقع شده وکمتر به آن اشاره شده است.
بنا ي زيگورات چغازنبيل مربوط به تمدن عيلامي مي باشد اشاره خواهيم کرد تا بيشتر با تمدن کهن اين مرز و بوم آشنا شوید.
اين شهر در اوايل قرن 13 قبل از ميلاد توسط پادشاه ايلامي اونتاش نپيريشا (Untash Napirisha) ساخته شده و دوراونتاش (Dur Untash) ناميده مي‌شده است. دوراونتاش به معناي قلعه اونتاش مي باشد. در بعضي از متون ميخي اين شهر ال اونتاش (Al Untash) ذكر شده كه به معني شهر اونتاش است. در مركز شهر ذيقورات عظيمي كه بصورت معبدي مطبق ميباشد, بنا شده كه امروزه دو طبقه از آن هنوز پابرجاست. اين معبد مطبق به دو تن از خدايان بزرگ ايلاميان يعني
اينشوشيناك و نپيريشا اهدا شده است. دورتا دور ذيقورات را ديواري احاطه ميكرده كه در مجاورت آن در جبهه شمال غربي معابدي براي خدايان كريريشا, ايشني‌كرب و هومبان بنا شده است. همچنين معابد ديگري در جبهه شمال شرقي قرار داشته اند. مجموعه اين معابد توسط حصار ديگري احاطه مي‌شده است. در خارج از اين حصار بقاياي اندکي از خانه هاي شهر در سطح زمين ديده ميشوند. دورتادور شهر سومين ديوار قرار داشته كه كل شهر را محصور ميكرده است. طول
اين حصار خارجي حدود چهار كيلومتر ميباشد. در زاويه شرقي شهر و در نزديكي حصار خارجي، كاخهاي شاهي قرار داشته اند. در زير يكي از اين كاخ‌ها پنج مقبره زيرزميني كشف شده است كه احتمالا به خانواده شاهي تعلق داشته اند. در طرف مقابل شهر و بر روي ضلع شمال غربي حصار خارجي مخزني براي آب موجود است.
دو دوره مشخص ساختماني در برپايي ذيگورات رديابي شده است در مرحله اول، طبقه نخست به صورت اتاق‌هايي پيرامون يک حياط مرکزي ساخته شده است و در مرحله بعد حجم‌هاي مربوط به طبقات در ميان حياط مرکزي ساخته شده‌اند.
بناهاي شهر از خشت و آجر ساخته شده اند و با وجود قدمت بسيار هنوز قسمت بزرگي از آنها برجاي مانده اند. بر روي بسياري از آجرها ذكر اقدامات و سازندگيهاي اونتاش نپيريشا به خط ميخي ايلامي و اكدي نگاشته شده‌اند
عمده مصالح مجموعه چغازنبيل خشت ميباشد به همين خاطر از پوشش آجري با هدف حفاظت از حجم‌هاي زودفرساي خشتي، به ويژه در مورد ذيقورات استفاده زيادي شده است در واقع از هزاران آجر پخته شده و کتيبه‌دار ذيقورات را تزيين مي‌کرده‌اند علاوه بر اين از آجرهاي لعابدار، ملات قير طبيعي، اندودهاي گچي، تزيينات شيشه‌يي، گل ميخ‌هاي سفالين استفاده زيادي شده است. همچنين طي حفاري‌هاي به عمل آمده مجسمه‌هاي سفالين و لعابدار گاوهاي نر که از دروازه‌هاي ورودي به بناي ذيقورات محافظت مي‌نمودند، به دست آمده است در نزديکي معابد هيشميتيک و روهوراتير کوره‌اي يافت شده است که به منظور پخت سفالينه‌ها بکار مي‌رفته است .
گيرشمن، محقق و باستان‌شناس فرانسوي قسمت اعظمي از اين مجموعه را در سالهاي بين 1951 تا 1962 مورد حفاري قرار داده است. پس از حفاري‌ها، متاسفانه اغلب بقايا در معرض فرسايش قرار گرفتند. به دليل نفوذ آب باران در ساختار بناها، فرآيند آسيب‌ديدگي سرعت يافته است.
از جمله مشخصاتي که اين بنا را از ديگر جاها متمايز مي کند :وجود قديمي ترين طاق ضربي جهان وپيدا کردن قديمي ترين قفل درب دنيا وقدیمی ترین تصفیه خانه آب جهان در محوطه اين بنا است.
مورد جالب ديگر اينکه از هر ده رديف آجر يک رديف کامل داراي نگارش خط ميخي است که مظمون آن به اين شرح است من
نتاشگال پادشاه ايلام اين معبد با شکوه را به خداي اينشوشيناک و گال تقديم ميکنم)
معماری زيگورات
ايلام تمدني تقريبا ناشناخته است که در ميان مردم خاور نزديک فرهنگ برجسته و تاريخي که بيش ازدوهزار سال را در بر ميگيرد .
دشت ايلام که مرکز قديم آن سوزيان (شوش فعلي)است.سرزمين حاصلخيزتر با رودهاي بزرگي چون رود دز ,کرخه و کارون است .ايلاميها نام کشور خود را با الفباي ميخي "هل-تا-ام-تي"يا "هلتامتي" مينوشتند که "هل"به معني سرزمين و تمپت به معناي فرزانه و خدا ميباشد و در حقيقت آن را "سرزمين خدا "ميدانستندو سومريها نيز ايلام را "نيم" NIMبه معناي سرزمين بلند
مي ناميدند.دين ايلاميها داراي ويژگيهاي خاصي است که آن را باسنتهاي بين النهرين مربوط ميکند و تا حدودي ميتوان فرهنگ سومريان دانست .ايلاميان همچون سومريان به چند خدا باور داشتند و معابد و جايگاههايي براي پرستش خدايان و مراسم مذهبي وجود داشته که به ايلاميها نسبت مي دهند و در آنها محرابها , مذبح ها و مجسمه هاي رب النوع ها براي زيارت زائران ديده مي شده .
بهترين نمونه هاي معابد ايلاميها زيگورات ها هستند که بزرگترين آنها يعني زيگورات چغازنبيل امروزه در نزديکي شوش بر جاي مانده است .زيگوراتهاي بين النهرين , حتي بزرگترين آنها در اور به مراتب از زيگورات ايلام در هم شکسته تر است .
علاوه بر اين روشن است که هر جا محل و شکل زيگوراتها مطرح بوده , ايلاميان مسنقل اراي به ميزان قابل توجهي از بين النهريني ها فاصله گرفته اند.
بايد اشاره کرد که در سراسر خاور نزديک باستاني تمايلي براي تحسين و پرستش شکل کوه وجود داشت.زيگوراتهاي سترگ که يکنواختي دشت بين النهرين را مي شکست چيزي نبود جز رسوم ديني تقليدي از کوههاي مقدسي که دور تا دور فلات ايران را گرفته است, بنابراين حتي اگر چه پيدايش اين بناهاي جالب در خاک بين النهرين بود.(در حدود 2200 پ.م. همچنان در سومر زيگورات مي ساختند) ليکن الهام بخش آنها ايران و معناي آنها از اين سرزمين گرفته شده بود.
زيگورات بزرگ انليل( enlil ) در شهر اور "پيوند ميان آسمان و زمين"خوانده ميشدو نين هور سگ خداي بزرگ مادر را كه سرچشمه همه زندگي بود بانوي كوهها ميناميدند. مردمي كه از سرزمينهاي شرقي آمده بودند نمي توانستند كوه هايشان را با خود بياورند لذا براي خويش كوههايي ساختند و آنها را تپه مقدس ؛يا كوه همه سرزمينها ناميدند و بدين ترتيب مقام و مرتبه اي فوق طبيعت را نشان دادند كه تحت هيچ شرط و زمان و مكان و واقعيتي قرار نمي گرفت.
آرمان نهايي آنان كه رسيدن به آسمان بود در مفهوم واژه زيگورات بيان شده است . معني تحت الفظي اين واژه صعود به منتهي اليه است كه خود به طور كامل ويژگيهاي زيگورات را نشان مي دهد .به نظر مي رسد در دوران ايلاميها هر شهر زيگوراتي مشرف به خود داشت و هر زيگورات در واقع نمادي رفيع و با شكوه از كوهها هستند كه در آنها انواع كارهاي تزييني عملي چون مخروطهاي موزاييكي و آجرهاي لعبدار ضميمه بنا گرديد.
ايلاميان يعني ساكنان اصلي ناحيه خوزستان فعلي ايران كه نخستين پادشاهي آنها
مربوط به هزاره سوم است حلقه واسط بين سومر و ايران را تشكيل مي دهند. با تجاوز دولتهاي دشت بين النهرين به درون ايران ارتباط ميان دو سرزمين آسان گرديد.حفريات گوناگون تماس مكرر ميان ايلاميان و سومريان را در باختر كه اغلب تحت تابعيت آنها بودندنشان مي دهد. در هر حال ايلاميان تا اندازه اي قدرتمند شدند كه توانستند دم از استقلال زده و حتي بر سروران پيشين خود زيانهايي واردساختند كه ويران كردن شهر اور در سال 2025قبل از ميلاد و زيگورات اور از آن جمله بود.
(تصوير2 ) به جرات ميتوان گفت بزرگترين همه زيگورات ها بناي ايلامي است كه در چغازنبيل قرار دارد.اين كهن ترين اثر ايراني كه داراي ابعاد و خصوصيات خيره كننده ايست با اهرام مصري برابري مي كند.زيگورات چغازنبيل گيرنده ترين اثري است كه بيانگر آن عواطف شديد مذهبي كه در تجسم كوه مصروف گشته است.اين بنا در شهر اور اونتاشي نزديك شوش بوسيله اونتاش گال شاه ايلام در سال 1250 پيش از ميلاد ساخته شده و به خداي بزرگ اين شوشينك كه معني نام او خداوند شوش اهدا گرديده بود.
طرح اصلي زيگورات مربعي به اضلاع 105 متر است .گوشه هاي مربع اصلي دقيقا در راستاي چهار جهت اصلي است.زيگورات چغازنبيل در دو مرحله زماني مجزا ساخته شده است.در اولين مرحله ؛ ساخت طبقه نخست زيگورات به پايان رسيده كه مربعي به ارتفاع 8 متر مي باشد.اين طبقه در اطراف يك محوطه داخلي كه با آجرهاي پخته مفروش شده بنا گشته است.ارتفاع آن در سه طرف 8 متر و در طرف چهارم (ضلع شمال شرق)داراي ارتفاع 12 متري است.پلان طبقه اول 28 اتاق دارد كه به بسياري از آنها فقط از طريق پلكانهايي كه از طبقات بالا مي آيد مي توان دسترسي داشت.
در مرحله دوم ساختمان ،طبقات دوم ،سوم و چهارم زيگورات ساخته شده اند.هر طبقه از روي سطح زمين به طور جداگانه ساخته شده و بالا رفته به طوري كه از طبقه اول به صورت چند قوطي داخل هم به نظر مي رسند.
روي طبقه چهارم مقدس ترين بنا يعني معبد بزرگ اينشو شيناك قرار گرفته است كه البته تنها چيزي است كه از آن باقي مانده است برخي كاشيهاي كار شده در بناست.سطح طبقه چهارم مربعي به ابعاد 35 متر بود و بنابراين معبد عالي ممكن است ابعادي به اندازه 20×20 داشته باشد .شواهدي در دست است كه زيگورات عرضي دو برابر ارتفاعش داشته و اگر اين امر صحيح باشد ، بايد براي معبد بالا ارتفاعي برابر 10 متر را در نظر بگيريم كه به اين ترتيب عرض خود معبد هم دو برابر ارتفاعش مي شودو اين خود رعايت كامل تناسبات هندسي را در ساخت معابد زيگورات چغازنبيل نشان مي دهد.
اما به نظر مي رسد كه ايلاميان به عنوان يك اصل هيچگاه از طريق يك مسير مستقيم وارد معبد خود نمي شده اند و مسير ورودي را به گونه اي طراحي مي كرده اند كه براي وارد شدن به معبد افراد ملزم به دور زدن كامل آن باشند.براي نمونه هيچ يك از هفت دروازه چغازنبيل و هيچ يك از مسيرهامستقيما به طرف معابد زيگورات نميي رود چرا كه اين امر توهين به اين معابد تلقي مي شده است.
در بناي اصلي زيگورات در وسط هر يك از چهار طرف زيگورات يك مجموعه پلكان وجود دارد كه همه اين پلكانها به طبقه اول منتهي مي شود و در دو سمت شمال شرق و شمال غرب تا طبقه دوم پيش مي روند.براي رسيدن به طبقات سوم و چهارم ميبايست از پلكاني كه در ضلع مقابل دروازه شاه زيگورات وجود دارداستفاده شودو در نهايت پلكاني جداكانه در طبقه چهارم به در ورودي معبد بالا منتهي مي گردد.(تصوير3).
بناي زيگورات بوسيله ديواري احاطه شده بود كه در آن هفت دروازه قرار گرفته بود.
بزرگترين اين هفت دروازه ، دروازه درشماره 4 در سمت جنوب شرقي است كه به دروازه شاه نامگذاري شده است.تمامي هفت دروازه آجر فرش شده و در كنار آنها معابدي براي خدايان قرار داشته است.در قسمت جنوب شرقي زيگورات سكوهاي كوچك مذبح قرار دارد كه تعدادشان هفت سكو است و با آجر فرش شده اند.دو رديف مذبح و در هر رديف 7 سكو كه احتمالا به هنگام مراسم قرباني دو رديف هفت تايي حيوان قرباني مي شدند و مجرايي در زير تعبيه شده كه خون قربانيان در آن جاري مي شده است .
ويژگيهاي بر شمرده فوق از خصوصيات زيگورات چغازنبيل به عنوان بزرگترين معبد بر جاي مانده از دوران ايلاميان مي باشد كه نمايانگر فرهنگ و تمدن ايلاميها و برگرفته از عقايد مذهبي و آداب و رسوم آنهاست و تا حدي ما را با فرهنگ غريب تمدن ايلام آشنا مي سازد.
