بخشی از مقاله
دين و سياست
دين را مىتوان به مجموعه به هم پيوستهاى از باورها و انديشههاى برگرفته از وحى الهى در رابطه با جهان، انسان، جامعه و جهان پس از مرگ تعريف كرد كه هدف آن، هدايت انسان به سوى روش بهتر زيستن و كاملتر شدن است.
اين تعريف منطبق با تفسيرى است كه در برخى از روايات و كتابهاى كلامى در مورد ايمان آمده است: (اعتقاد بالجنان عمل بالاركان و اقرار باللسان) كه تعاريف جامعه شناسانه از دين كه برخى جامعه شناسان ارائه دادهاند نيز مىتواند در راستاى اين تعريف جامع باشد .
جامعه شناسانى چون: نيل اسملسر و فلورانس كلاكون و فرد استراديت بك دين را از مقوله جهت گيرى ارزشى دانستهاند و آن را عبارت از اصول پيچيده و در عين حال كاملا منظم و مرتب شدهاى شمردهاند كه به جريان سيال اعمال و انديشههاى انسانى در ارتباط با حل مسائل مشترك انسانى، نظم و جهت مىدهد. با اين توضيح كه جهت گيرى ارزشى در دين به صورت چارچوبهاى مافوق طبيعى و مقدس ترسيم مىشود و در انديشههايى چون اومانيزم به شكلى فاقد قداست ارائه مىگردد.
دو فصل عمده دين؛ يعنى عقايد و جهانبينى، مقررات و احكام و اخلاق و سير تكامل انسان است.
قرآن بصراحت، شريعت را جزء جدا نشدنى دين در همه آيينهاى آسمانى مىشمارد (4) و اعتقاد مجرد را در صورتى كه همراه با عمل به احكام و مقررات وحى نباشد ـ هر چند كه درست باشد ـ ديندارى تلقى نمىكند. (5) شاخص هميشگى و ماهوى دين، انديشهاى نظام يافته در زمينه جهان بينى و شريعت است و هدف غايى آن چيزى جز رشد و تعالى انسان در زندگى اين دنيا و فرجام آن نيست.
بى شك، بخشى از انسان، زندگى جمعى اوست و بخشى از جامعه نيز سياست و حكومت است. دين با چنين تعريف و شاخص و هدفى چگونه مىتواند از اين بخش مهم از زندگى انسان غافل باشد و مدعى هدايت وى به سرنوشتى بهتر در دنيا و آخرت باشد؟ همه كسانى كه به نحوى به تعريف دين پرداختهاند، به اين حقيقت اذعان نمودهاند كه هدف دين، سامان بخشيدن به زندگى انسان است.
ب ـ تعريف سياست
گرچه ارائه تعريفى جامع و مانع از سياست ـ همچون همزادش دين دشوار و در حقيقت سهل و ممتنع است، اما همان گونه كه در جاى ديگر از اين نوشتار آوردهايم، سياست به معنى مديريت كلان دولت و راهبرد امور عمومى در جهت مصلحت جمعى و انتخاب روشهاى بهتر در اداره شئون كشور، يا علم اداره يك جامعه متشكل، و يا هنر مشيت امور مردم در رابطه با دولت، همواره در ارتباط با بخشى از زندگى انسان مطرح است و چون به عمل انسان مربوط مىشود، ناگزير با دين كه متكفل بيان شيوههاى زيستن است، تماس پيدا مىكند؛ و از اين رو يا در تضاد با آن و يا هم سوى آن عمل مىكند. در هر دو حال، دين به سياست نظر دارد و سياست نيز به نوبه خود در قلمرو دين عمل مىكند.
اكنون با توجه به مفهوم دين و سياست، بخوبى مىتوان دريافت كه قضيه منطقى «دين از سياست جدا نيست» از مصاديق روشن قاعده منطقى و فلسفى «قضايا قياساتها معها» مىباشد. (6)
ج ـ ماهيت رابطه دين و سياست در اسلام
صرف نظر از تلازم مفهومى دو مقوله دين و سياست، اصولا توجه به سه بخش اصولى تعالى اسلام : ايدئولوژى، شريعت و اخلاق، خود مبين اين رابطه عميق، اصولى و جدايى ناپذير ميان آن دو است و با توجه به محتوا و مسائل ماهوى دين و سياست، جايى براى ترديد باقى نمىماند كه در اسلام رابطه دين و سياست يك رابطه منطقى و ماهوى است و اين دو، لازم و ملزوم يكديگرند و جدايى ناپذير، و به عبارت ديگر اين رابطه به عنوان يك اصل و يك مبناى كلى و زيربنايى در تفكر اسلامى غير قابل انكار مىباشد.
صورت مسئله و ماهيت اين رابطه منطقى را مىتوان به صورتها و شيوههاى مختلف طرح كرد :
.1 در عرصه سياست و قلمرو دين مشتركاتى وجود دارد كه اين دو را در هدف و يك سلسله مسائل مهم زندگى اجتماعى، به هم مربوط مىسازد. ولى در عين حال، هركدام از آن دو، مميزات و ويژگيهاى اختصاصى خود را دارند و به همين دليل در شرايط خاص ناگزير از يكديگر جدا مىشوند . مثلا در شرايط فساد دولت و اقتدار سياسى حاكم كه راه هر نوع اصلاح و دگرگونى بسته مىشود، دين راه انزوا پيش مىگيرد و پيروانش را به كنارهگيرى از ورطه سياست فرا مىخواند، چنانكه سياست و سياستمداران نيز در شرايط استبداد دينى و فساد اقتدار دينداران، ممكن است كه دين را از صحنه خارج كنند، گرچه خود ديندار هم باشند.
به همين دليل جمعى در بررسى انديشههاى سياسى اسلام، رابطه دين و سياست را در حد همان مرز مشترك دو مقوله پذيرا هستند و التزام به اين رابطه را به صورت مشروط مىپذيرند و جدايى نسبى را اجتناب ناپذير مىدانند.
به نظر مىرسد كه اين گونه برداشت از ارتباط دين و سياست، از آنجا ناشى مىشود كه اينان دين و سياست را به مفهوم عينى آن دو لحاظ كردهاند، كه در اين صورت مىتوان فرض كرد كه يكى از آن دو يا هردو از مسير و هدف خود، خارج و دچار تباهى شود. در حالى كه پيش فرض آن است كه در صورت مسئله، دين و سياست به مفهوم درست آن دو تفسير شود كه در اين صورت فرض جدايى، امكان پذير نخواهد بود.
.2 بخش عظيمى از مسائل دين در قلمرو عملكرد سياسى، است در حالى كه متقابلا در عرصه سياست نيز بسيارى از مسائل، مربوط به قلمروهاى دينى است. به عبارت ديگر، چه از بعد نظرى و چه از بعد اجرايى، هر كدام از آن دو ناگزير به قلمرو ديگرى كشيده مىشود و بدين جهت سياست، دين را مىطلبد و دين نيز سياست را.
در اين برداشت نيز مىتوان مناقشه كرد. چه قلمرو دين با جامعيتى كه دارد، همواره همه عرصههاى سياست را فرا مىگيرد و هيچ نظر يا عمل سياسى نيست كه دين در آن نظر يا عملى را عرضه نكند، حتى در مواردى كه نص شرعى وجود ندارد (يعنى در قلمرو مباحات كه دين در آنجا الزامى ندارد) دين، انسان را مكلف به عمل به مقتضاى عقل نموده است و مىتوان گفت كه اين موارد نيز از قلمرو دين جدا نيست.
.3 برخى نيز رابطه دين و سياست را اين گونه تفسير مىكنند كه در يك جامعه دينى خواه ناخواه همه چيز و از آن جمله سياست نيز دينى مىشود، و اين نوع تلازم يك امر طبيعى و نوعى جبر است. هنگامى كه مردم در يك جامعه سياسى ديندار هستند، سياست هم دينى مىشود و اين خصيصه، مدام كه مردم ملتزم به ديانتند، اجتناب ناپذير است، و براى جدا كردن سياست از دين، بايد ابتدا مردم را از دين جدا نمود، و آن گاه كه جامعه بى دين شد، سياست هم غير دينى مىشود.
بىگمان چنين تفسيرى از رابطه دين و سياست، به معنى ارتباط ماهوى ميان آن دو نمىتواند باشد و اين رابطه بيشتر به راه و رسم ديندارى جامعه، بستگى خواهد داشت تا مقتضاى خود دين، به طورى كه اگر فرض كنيم كه جامعه ديندار نخواست دين را در سياست دخالت دهد، سياست در اين صورت غير دينى خواهد شد. همچنين اگر چنين فرضى امكان پذير باشد كه جامعه بى دين بخواهد به دين عمل كند، سياست دينى خواهد بود. به تعبير روشنتر با چنين تفسيرى، در حقيقت، اين دين و سياست نيست كه متلازمند، بلكه اين اراده مردم است كه جهت سياست را تعيين مىكند .
براى توجيه اين نظر و تفسير بايد نكتهاى را بر آن افزود كه اگر ميان دين و سياست تلازم ماهوى وجود نداشت و دين، سياست را به دنبال نمىكشيد، هرگز ديندار بر آن نمىشد كه سياستش دينى باشد. اگر ديندارى جامعه، سياست را دينى مىكند، به خاطر آن است كه دين چنين اقتضايى را دارد و ديندار و جامعه دينى از آن گريزى ندارد.
مبحث چهارم: اهداف سياسى دين و رسالت انبيا
در تاريخ انديشههاى سياسى، فرازى برجسته و فصلى روشن در رابطه با انديشه سياسى انبيا به چشم مىخورد كه از عوامل مهم و سرنوشت ساز تاريخ سياسى جهان محسوب مىشود. چنانكه در تاريخ نظامهاى سياسى جهان نيز فراز مربوط به نظامهاى سياسى مبتنى بر مكتب انبيا و دين، جايى براى تأمل و بررسى دارد. گرچه نويسندگان تاريخ انديشههاى سياسى در غرب، سعى كردهاند كه علم سياست و انديشههاى سياسى را از انديشههاى اديان پالايش كنند و بدين لحاظ در تاريخ، دست به يك جداسازى خيانت بار زدهاند كه هرگز نه بلحاظ دين و نه به لحاظ علم، قابل گذشت نيست.
در تاريخ انديشههاى سياسى، همواره از هومر، سقراط، افلاطون، ارسطو، سيسرون، تا قرن پنجم ميلادى و بعد از اگوستين تا قرن بيستم سخن گفته مىشود. ولى ـ همان گونه كه پيشتر گفته شد ـ در هيچ كجاى اين تاريخ گسترده سياسى، فصلى به عنوان انديشههاى سياسى اديان و انبيا ديده نمىشود و على رغم نقش تاريخ سازى كه تفكر دينى انبيا داشته است، نه در تاريخ نظامهاى سياسى و نه در تاريخ انديشههاى سياسى، نامى از آنان برده نشده است.
عملكرد حضرت موسى (ع) به عنوان نجات بخش قومى تحت شكنجه، حتى جداى از انديشه و عملكرد يك نبى و يك پيامبر و يك فرستاده خدا، خود يك عمل سياسى بوده است و پشتوانه آن حركت عظيم، بى شك يك انديشه سياسى و يك مكتب عميق بوده است كه در تاريخ انديشه سياسى غرب، هرگز از آن نامى برده نشده است.
حضرت ابراهيم (ع) بنيانگذار بزرگ مكتب توحيد در سياست، بيست قرن قبل از ميلاد مسيح با ايجاد بنيادى نيرومند و مكتبى بس عميق در سياست، با جريان و قدرت سياسى حاكم زمان خود درگير شد و در تاريخ انديشههاى سياسى جهان ورقهاى نورانى و حركت زايى را به وجود آورد او نه تنها بر اساس آن بر قدرت حاكم زمانش فايق آمد و ملتش را نجات بخشيد، بلكه راه مبارزه توحيدى را به ملتها آموخت و راه نجات را فرا روى آنها گشود.
حضرت موسى (ع) پيامبر مبارز و نستوه، بيش از دوازده قرن، قبل از ميلاد مسيح، يك بار ديگر مبارزه با يكى از قدرتمندترين حاكمان تاريخ را آغاز نمود و جريان و انديشه سياسى حاكم را سرنگون كرد و ملتش را بر اساس اصول سياسى مبتنى بر توحيد رهبرى كرد و به پيروزى رساند و يك بار ديگر انديشه سياسى توحيدى را براى تبيين پيروزيها و شكستها ترسيم كرد .
پيامبران بعد از حضرت موسى (ع) تا ظهور حضرت عيسى (ع) راه او را دنبال كردند و انديشه سياسى مبتنى بر مكتب توحيدى او، قرنها راهنماى عمل سياسى گشت و پس از ظهور حضرت عيسى (ع) نيز اين مبارزه اصولى و خستگى ناپذير تا به بالاى دار رفتن اين رهبر نستوه الهى ادامه يافت. اين توالى تاريخى سنت الهى تا بعثت پيامبر اسلام (ص) و سپس تا به امروز در طول اين تاريخ ممتد، بزرگترين حوادث سياسى تاريخ را بوجود آورد و انديشه سياسى تابناكى را رقم زد.
اما آن هنگام كه قلم تاريخنگارى به دست غرب مىافتد، تنها به آنچه كه مربوط به اوست، آن هم در بعد مادى تاريخ بسنده مىكند و تاريخ سياسى انبيا و تاريخ انديشههاى توحيدى را از صحنههاى تاريخ سياسى و تاريخ علم مىزدايد و تفكر سكولاريزم را كه چند صباحى بيش نيست كه در غرب پا گرفته است، به همه زمانها و قرنهاى گذشته تسرى مىدهد و همه آثار با شكوه اين بعد از تاريخ انسانها و انديشههاى ناشى از آن را به فراموشى مىسپارد.
در تاريخ انديشه سياسى غرب بلكه در تاريخ علوم به طور عام، از تاريخ انبيا صحبتى به ميان نيامده است. منظور از تاريخ انديشه سياسى غرب، حوزه فكرى غرب است، نه جغرافياى مكانى غرب. تكنولوژى، حاصل زحمات مردمان و جمعيت جغرافياى مكانى غرب نيست، بلكه حاصل انديشه بشريت در كل تاريخ است: «علم ميراث مشترك بشريت است» .
امروز نامى از افريقا در تاريخ برده نمىشود، ولى آن به اين دليل نيست كه هيچ نقشى هم نداشته باشد. علم نه ملى است نه جغرافيايى. زيرا تمامى زحمات و تلاش بشر در تمامى مناطق جغرافيايى علم را تكامل مىبخشد. بنابراين، علم تابع جغرافيا و مليت و قوميت نمىتواند باشد. تكامل علم، حلقههاى متصل به هم است. علم با تمامى اين حلقهها ارتباط تفكيك ناپذير دارد.
منظور از اهداف سياسى انبيا، هدفهاى از پيش تعيين شدهاى است كه پيامبران بر اساس وحى الهى براى رسيدن به آن اهداف، تمامى توان خويش را به كار گرفتند و در اين راه از هيچ گونه تلاش و ايثار و فداكارى فرو گذار ننمودند. اين اهداف در حقيقت، مبين انديشههاى اديان بزرگ و مطرح در تاريخ است كه عامل تحولات وسيع در تاريخ بودهاند و مبانى فكرى و عملكردشان در تاريخ تمدن و فرهنگ جهان، نقش مؤثرى داشته است و تاريخ ساز بوده است .
بررسى اهداف سياسى انبيا، در تجزيه و تحليل مبانى انديشه سياسى اسلام، مىتواند از مهمترين مباحث باشد و همچنين در تبيين رابطه دين و سياست نيز نتيجهساز تلقى گردد.
اديان الهى عمدتا داراى سه هدف مهم بودهاند:
اول: اقامه قسط و حق و هدايت جوامع بشرى به سمت عدالت.
دوم: دعوت به سوى حق و ايجاد ارتباط سازنده ميان انسان و خدا.
سوم: پيشرفت در مسير تكامل.
«لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم الناس بالقسط.» (7)
«هر آينه پيامبرانمان را با حجتهاى روشن فرستاديم و با ايشان كتاب و ترازو فرو فرستاديم تا مردم به داد و انصاف برخيزند.»
هر يك از اين سه هدف والاى دين و انبيا، ارتباط تنگاتنگ با مسائل سياست دارد و بدون يك انديشه سياسى منسجم و سازمان يافته و فلسفه سياسى روشن قابل تحقق نمىباشد. اين سؤال همواره در رابطه با اهداف انبيا مطرح مىشود كه اگر هدف تمام انبيا و اولياى خدا، اقامه قسط و ايجاد عدالت در جامعه است، بنابراين چگونه ممكن است كه تفكر و عملكرد انبيا جداى از سياست باشد؟
بى شك اقامه قسط و عدل، قانون مىطلبد و قانون نيز به نوبه خود، بدون نظام حقوقى روشن شكل نمىگيرد و بدون يك نظام سياسى اجرا نمىشود؛ و نيز بدون يك انديشه سياسى، دولت و نظام سياسى تحقق نمىيابد و بدون اين سلسله مراتب، دستيابى به حق و قسط امكان پذير نمىشود.
بارزترين بخش تعاليم انبيا، شريعت است كه مبين يك نظام حقوقى مشخص و متمايز مىباشد . يك نظام حقوقى، از يك سو زمينه ساز مجموعه قوانين و مقررات حاكم و از سوى ديگر خواهان يك قدرت سياسى و حكومتى است كه ضمانت اجراى آن قوانين را بر عهده بگيرد.
هدف دوم رسالت انبيا، دعوت بشر به سوى خدا و هدايت معنوى انسانها و فراهم كردن راه و زمينه رشد و تعالى انسانهاست، كه جز در چارچوب يك عمل سياسى و يك حكومت بشرى امكان پذير نيست. اولين كار حضرت ابراهيم (ع) دعوت مردم به سوى خداست و اولين برخوردش با نمرود است كه سدى آهنين در مقابل او قرار داده است و اولين اقدامش، يك مبارزه همه جانبه با اين برخورد است. اساس اين مبارزه، يك تفكر سياسى است. دعوت، نياز به برنامهريزى و تشكل دارد.
هر نوع تشكل و شكل دادن و برنامهريزى، يك عمل سياسى است. هدايت به معناى راهبرى، به مفهوم رساندن جمعى به يك ايدئولوژى و اهداف از پيش تعيين شده است، كه دقيقا يك اصطلاح سياسى است. بنابراين هدايت انبيا؛ يعنى رهبرى، يك عمل سياسى است.
هدف سوم اديان، آزاد سازى انسان از قيودى است كه او را از تكامل باز مىدارد و راههاى رسيدن به قرب الهى را به روى او مىبندد كه چنين هدفى نمىتواند مجرد از يك عمل و جريان و مبارزه ممتد سياسى براى نيل به آزادى در ابعاد مختلف فردى، اجتماعى و بين المللى باشد
.
آزادى در منطق دين عبوديت خدا و رستن از عبوديت غير خدا است:
«و لقد بعثنا فى كل امة رسولا أن اعبدوا الله و اجتنبوا الطاغوت فمنهم من هدى الله و منهم من حقت عليه الضلالة»
