بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
پروژه درس اخلاق مهندسی
موضوع پروژه: اخلاق پژوهشی
اسلاید 3 :
تعریف اخلاق پژوهشی
اخلاق پژوهشی در برگیرنده اصول و قواعد اخلاقی اساسی و زیربنایی برای انواعی از موضوعات از جمله پژوهشهای علمی است.
رعایت اصول اخلاقی در فرایند تحقیق و پژوهش اعم از انگیزه تحقیق، نحوه پژوهش و نتیجه پژوهش را، اخلاق پژوهشی(Research Ethics) گویند.
تعاریف دیگری نیز ارائه شده است، از جمله: «اخلاق در پژوهش یک رابطه عقلانی و قانونی است که به موجب آن، مولفان و پژوهشگران را ملزم به رعایت حقوق مولف و خالق اثر مینمایند».
اخلاق پژوهشی شامل دو حالت کلی است: یکی اصول اخلاقی مربوط به عناوین و یافتهها که آن را در عبارت وجدانیات میتوان جستجو کرد و دیگری، اصول اخلاقی مربوط به روشها و فرایندهای علمی است که عنوان مربوط به آن در عبارت امانتداری به ظهور میرسد و بیان کننده این است که خالق اثر تا چه حد نسبت به آنچه خلق کرده و منابع منسوب به آن، امانتدار بوده و حق مولف را به درستی ادا نموده است.
اخلاق پژوهش، به عنوان شاخهای از اخلاق حرفهای با دو گونه ره یافت قابل بحث است: رویآورد فردگرایانه و رهیافت سازمانینگر.
بر حسب این دو رویآورد، دو تلقی از اخلاق پژوهش به میان میآید. نخستین روی آورد در اخلاق پژوهش، مسئولیتپذیری اخلاقی را در عرصه تحقیق به «شخص یا اشخاص پژوهشگر» معطوف میکند. دومین روی آورد به «اخلاق موسسههای پژوهشی» مربوط میشود.
اسلاید 4 :
اصول اخلاقی در فرایند پژوهش
«اخلاق پژوهش» شاخهای از اخلاق حرفهای است که به تبیین اصول و ارزشهای اخلاقی در حوزه تحقیق و پژوهش، میپردازد.
برخی از اصول مهم اخلاق پژوهش عبارتند از:
«توجه به مصرف اخلاقی پژوهش» یعنی دغدغه اخلاق داشتن در پژوهش، «داوری و تحلیل نظام مند»،
«اصل تقدم فهم کامل بر نقد»،
«اصل تمایز عیب جویی و خرده گیری با تحلیل و نقد به معنی بررسی خوبیها و بدی ها»،
«اصل احترام به آراء»،
«اصل توجه به تخصص»،
«اصل واکنش هوشمندانه و اجتناب از واکنشهای هیجانی که تعبیری از حلم و بردباری در متون دینی ماست»،
«اصل دقت و اجتناب از شتابزدگی و ساده انگاری»،
«اصل بی طرفی و انصاف»،
«اصل استقلال در پژوهش و داوری»،
«اصل توجه به پیش داوری ها»،
«اصل رازداری در پژوهش»،
«اصل پرهیز از مبالغه و اغراق»،
«اصل احترام به حریم خصوصی»،
«اصل نقدگرایی»
و «اصل احترام به حق مالکیت فردی»
اسلاید 6 :
فضائل اخلاقی در پژوهش
تصحیح انگیزه و نیت
توجه به نقش پیش فرض های ارزش
آشنایی با پیشینه پژوهش
گزینش مسئله
امانت داری
حقیقت جویی
شهامت در پروژه
نشاط در تحقیق
پژوهش گروهی
اسلاید 7 :
. فضايل اخلاقى در پژوهش
الف) تصحيح انگيزه و نيت
تحقيقات ما زمانى حقيقتاً معنادار و مفيد به حال خود و جامعه مان خواهد بود كه با انگيزه الهى و نيّت درست انجام گيرند، و گرنه چنانچه به انگيزه شهرت و كسب ثروت و امثال آن باشند، هيچ ارزشى براى ما نخواهند داشت. يكى از مهم ترين اصول اخلاق اسلامى «نيّت» و «انگيزه» است؛ يعنى هر كارى زمانى ارزشمند است و ما را به سعادت مى رساند كه افزون بر «حسن فعلى» از «حسن فاعلى» نيز برخوردار باشد.
ب) توجه به نقش پيش فرض هاى ارزشى
يكى از مهم ترين مسائل در تحقيق و پژوهش، تأثير پيش فرض ها، فرهنگ، جامعه، ارزش ها و امثال آن در تحقيق است. اصولاً تحقيق علمي صرف و فارغ از هرگونه پيش فرض و پيش زمينه اى اگرچه ذاتاً محال نيست، اما به اعتقاد بسيارى از انديشمندان، وقوعاً محال است. به تعبير فنى تر، علوم به طور كلى و علوم انسانى و اجتماعى به ويژه، داراى بار ارزشى هستند؛يعنى يك پژوهشگر هرگز نمى تواند فارغ از نظام ارزشى مورد قبولش دست به تحقيق بزند.
انديشه هاى فلسفى، عرفانى، دينى، اجتماعى و تاريخى يك محقق در ساختار و هندسه علمى و پژوهشى او نقشى تعيين كننده دارند.
اسلاید 8 :
ج. آشنايى با پيشينه پژوهش
هرچند پژوهش هاى جديد و نوآورى ها محصول انديشه و تحقيق يك فرد يا گروه هستند، اما در حقيقت، اگر نيك بنگريم خواهيم ديد كه نتيجه و محصول زحمات و پژوهش هاى پيشينيان هستند. پژوهشگران در هر دوره اى، با بهره گيرى از يافته ها و پژوهش هاى پيشينيان، مى كوشند تا كاروان دانش را چند قدمى جلوتر ببرند و افق هاى تازه تر و نوترى را به روى بشريت بگشايند.
جمله مشهور نيوتن نيز كه گفت: «اگر توانسته ام [افق را] اندكى دورتر از ديگران بنگرم، بدان سبب است كه بر شانه هاى غولان ايستاده ام.» بيانگر همين حقيقت است. بنا بر اين، در هر تحقيقى اگر مى خواهيم دست به نوآورى بزنيم و افق هاى تازه ترى را ببينيم، بايد با پژوهش هاى پيشينيان در آن موضوع آشنا شويم، و گرنه به احتمال زياد، پژوهش ما تكرارى خواهد بود و پس از سال ها تحقيق، دوباره به همان نقطه اى خواهيم رسيد كه ممكن است سال ها و بلكه قرن ها پيش، ديگران رسيده اند.
اسلاید 9 :
د. گزينش مسئله
هر كجا مشكل، جواب آنجا رود هر كجا كشتى است، آب آنجا رود.
يكى از مهم ترين گام ها و مراحل مقدماتى هر تحقيقى مسئله گزينى است. جهت گيرى هر تحقيقى با توجه به مسئله آن مشخص مى شود. به همين دليل است كه انتخاب مسئله از جمله مهم ترين و بنيادى ترين مراحل تحقيق است. هر قدر بر دامنه مطالعات خود بيفزاييم به همان ميزان نيز بر دقت هاى علمى ما در انتخاب مسئله افزوده خواهد شد؛ چراكه انسانِ بى دغدغه و انسانِ بى مطالعه و ناآگاه، مشكلى بر سر راه خود نمى بيند تا در انديشه حل آن برآيد، و يا كسى كه آگاهى لازم از جهان پيرامونى خود نداشته باشد، مسائل او نيز مسائلى بسيار جزئى و سطحى خواهند بود.
ه . شهامت در پژوهش
محققّ تا زمانى كه اقدام به پژوهش نكرده و صرفاً در مرحله طرح و برنامه است، تصور درستى از پژوهش خود ندارد. از سوى ديگر، امكانات و توانمندى هاى خود را كوچك و ناچيز تلقى مى كند و مشكلات و موانع احتمالى كوچك را بزرگ جلوه مى دهد به همين دليل، يا اصلاً اقدام به انجام كار نمى كند و يا با احتياط بيش از اندازه شروع مى كند.
اسلاید 10 :
و. امانت دارى
امانت دارى به طور كلى، يكى از ضرورت هاى زندگى اجتماعى است. عدم رعايت آن از سوى افراد يك جامعه اگر به صورت فراگير درآيد، موجبات فروپاشى نظام اجتماعى را فراهم خواهد كرد. در حقيقت، اساس زندگى اجتماعى بر پايه اعتماد افراد يك جامعه به يكديگر است. و اگر به واسطه خيانت هاى مكرّر افراد يك جامعه اين اعتماد از بين برود، در حقيقت، آن جامعه از بين خواهد رفت. امانت دارى از ديدگاه اسلام تا آنجا اهميت دارد كه گفته شده است: «لاايمانَ لِمَن لاامانةَ لهَ.»
امانت دارى در پژوهش و تأليف نيز ركن مهمى از اركان حيات علمى و تحقيقى يك جامعه را تشكيل مى دهد.
اسلاید 11 :
ز. حقيقت جويى در پژوهش
زمانى كه به ارسطو اعتراض شد چرا حرمت استاد خود، افلاطون، را نگه نداشته و نظرات و ديدگاه هاى او را به نقد كشانده است و در ردّ آن ها سخن مى گويد، در پاسخ، سخنى ارزشمند و جاودانه گفت: «افلاطون را دوست دارم، اما به حقيقت بيش از افلاطون علاقه دارم.». انديشمندان بزرگى در عرصه علوم تجربى، كه علومى غير يقينى و ابطال پذيرند، بوده اند وقتى مى بينند شاگردانشان يا افراد ديگر به نقد و بررسى نظريه ها و ديدگاه هاى آنان پرداخته اند، خوشحال و خرسند مى شوند. حتى از برخى نقل شده است كه آرزو مى كردند تا زنده اند شاهد ابطال فرضيه ها و ديدگاه هايشان توسط ديگران باشند.
ح. نشاط در تحقيق
يك محقق توانا و موفق كسى است كه با شوق و ذوق و نشاط در پى حل مسئله خود باشد و هرگز خستگى و كسالت به خود راه ندهد. به تعبير شهيد مطهرى: «انسان بايد به كارش عشق داشته باشد . آن وقت است كه شاه كارها به وجود مى آورد كه شاه كار ساخته عشق است، نه پول و درآمد. با پول مى شود كار ايجاد كرد، ولى با پول نمى شود شاه كار ايجاد كرد.» نشاط در تحقيق، يعنى زندگى و بلكه عشق بازى با مسئله مورد نظر. و معلوم است كه انسان هرگز از مؤانست معشوق احساس خستگى و كسالت نمى كند.
اسلاید 12 :
ط. پژوهش گروهى
يكى از بركات پژوهش هاى گروهى اين است كه زمينه هاى ريا و شهرت طلبى را از برخى افراد خوش فكر و مستعد مى زدايند. افزون بر اين، در پژوهش هاى مربوط به حوزه دين و مسائل دينى، پژوهش گروهى با احتياط دينى سازگارتر است. اتقان و استحكام پژوهش هاى گروهى قابل مقايسه با پژوهش فردى نيست. همكارى و هميارى چند پژوهشگر وارسته و متعهد و بانشاط هم نورانيت بيشترى دارد و هم افق هاى دقيق تر و وسيع ترى به روى انسان مى گشايد.
كاين خردها چون مصابيح انور است
بيست مصباح از يكى روشن تر است.
پژوهش فردى هرچند در جاى خود، مفيد و ارزنده است، اما بايد دانست كه اتقان و استحكام پژوهش گروهى به مراتب بيش از پژوهش فردى است. به تعبير زيباى مولوى «عقل ها مر عقل را يارى دهد. درصد خطاى پژوهش گروهى به مراتب كمتر از پژوهش فردى است؛ چرا كه:
زان كه با عقلى چو عقلى جفت شد مانع بد فعلى و بد گفت شد
عقل با عقل دگر دو تا شود نور افزون گشت و ره پيدا شود
اسلاید 14 :
آسیب شناسی
شهرت زدگی
شتاب زدگی
دخالت دادن خواسته های شخصی
انتحال
اسلاید 15 :
2. آسيب شناسى اخلاقى پژوهش
الف). شهرت زدگى
يكى از آفات بزرگ پژوهش ها و تحقيقات علمى «شهرت زدگى» است. بسيارى از افراد به صرف مشهور بودن يك باور يا عقيده يا فرضيه، آن را مى پذيرند و بلكه در مواردى، آن را پايه تحقيقات و پژوهش هاى ديگر خود قرار مى دهند. براى مثال، پس از طرح نظريه «تكامل انواع» توسط داروين، بسيارى از تحقيقاتى كه در عرصه علوم انسانى و اجتماعى صورت گرفته اند بر پايه همين نظريه مشهور بوده اند، در حالى كه اين صرفاً يك فرضيه است كه على رغم شهرتش، هنوز به اثبات نرسيده . و يا پس از نظريه فرويد در باب اصالت داشتن ميل جنسى در شكل گيرى افكار، اعتقادات و رفتارهاى انسان، بسيارى از تحقيقات در زمينه علوم انسانى و حتى پژوهش هاى دينى بر پايه اين نظريه و با فرض قطعيت آن، صورت گرفته اند. در حالى كه اين نظريه، على رغم شهرت بسيارش، هيچ دليل منطقى و محكمى ندارد.
يك پژوهشگر و محقق واقعى بايد بكوشد تا در تحقيقات خود، در دام بزرگ و خطرناك «شهرت زدگى» گرفتار نيايد. مشهور بودن يك رأى و عقيده هرگز به معناى درست بودن آن نيست و اكثريت هرگز مساوى با حقانيت نبوده است. يك پژوهشگر اخلاقاً مجاز نيست يك رأى را به صرف كثرت طرف داران آن يا شهرت زيادش بپذيرد، يا به عنوان مبنايى براى تحقيقاتش قرار دهد.
اسلاید 16 :
ب. شتاب زدگى
«شتاب زدگى» يكى از رذايل اخلاقى به حساب مى آيد. كمترين آفت شتاب زدگى اين است كه مانع درك درست موضوع مى شود. شتاب زده نمى تواند در اطراف همه جوانب موضوع پژوهش خود انديشه كند. صبر و بردبارى لازمه پژوهش است. يك پژوهشگر آن گاه مى تواند به موفقيت دست يابد كه بردبارى را پيشه خود سازد. يك پژوهش بنيادين و كارساز گاه ممكن است ده ها سال به طول بينجامد. حتى ممكن است پژوهشگر در طول عمر خود، نتواند نتايج آن را مشاهده كند و آيندگان با ادامه دادن كارها و پژوهش هاى ناتمام او، كار را به نتيجه برسانند. بنا بر اين، هرگز نبايد توقّع داشت كه به هر قيمتى شده است در مدت زمان معيّنى، پژوهش را به پايان برسانيم. هنر و خدمت چنين پژوهشگر صبور و بردبارى به جامعه علمى اين است كه افزون بر ارائه پژوهش هاى بينادين، راه هاى نادرست را نيز به ديگران نشان داده است؛ يعنى عملاً به آيندگان مى فهماند كه از راه هايى كه او رفته و پس از زحمات فراوان به نتيجه نرسيده است، نروند، بلكه در انديشه راه هاى ديگرى باشند.
اسلاید 17 :
ج. دخالت دادن خواسته هاى شخصى
يك پژوهشگر منصف كسى است كه اصل «بى طرفى» را در تحقيق مورد توجه قرار مى دهد. او هرگز نبايد به خود اجازه دهد كه ديدگاه ها، خواسته ها و اغراض شخصى يا صنفى خود را بر موضوع تحقيق تحميل كند.
يك تحقيق معتبر تحقيقى است كه بى طرفانه و بدون حب و بغض هاى پيشين صورت بگيرد. كسانى كه باورها و ديدگاه هاى خود را بر منابع تحقيقى تحميل مى كنند هم خود و مخاطبانشان را به گم راهى و انحراف مى كشانند و هم تحقيقى نامعتبر و نادرست ارائه مى دهند.
يك محقق راستين كسى است كه خود را تابع حاصل تحقيق بداند و نه حاصل تحقيق را تابع خود. پژوهشگر حقيقت طلب كسى است كه كاملاً تسليم نتايج پژوهش باشد و نه آن كه پيش از پژوهش و يا پس از مشخص شدن نتايج آن، بخواهد پژوهش را تابع ديدگاه ها و باورهاى پيشين خود سازد.
براى مثال، در يك تحقيق تاريخى، محقق بايد ببيند كه منابع معتبر تاريخى چه مى گويند، نه آنكه پيش از مراجعه به تاريخ و مطالعه منابع تاريخى، نظرگاه خود را مشخص كرده باشد و منابع و مستندات را آن گونه كه مى خواهد معنا و تفسير كند.
اسلاید 18 :
د. انتحال
يكى ديگر از آفات بزرگ اخلاقى پژوهش و تأليف «سرقت ادبى» يا «انتحال» است كه متأسفانه در مراكز علمى كشور ما، به يك معضل تبديل شده است.
«انتحال» به دو معناى متفاوت و البته نزديك به هم به كار رفته است. معناى شايع و رايج آن، همان چيزى است كه امروزه از آن با عنوان «سرقت ادبى» تعبير مى شود. مرحوم دهخدا در تعريف «انتحال» چنين مى نويسد: «انتحال: چيز كسى را جهت خود دعوى كردن، شعر ديگرى را بر خود بستن، شعر يا سخن ديگرى را براى خود دعوى كردن، سخن كسى ديگر بر خويشتن بستن، سرقت ادبى، سخن ديگر بر خويشتن بستن است و آن چنان باشد كه كسى شعر ديگرى را مكابره بگيرد و شعر خويش سازد بى تغييرى و تصرفى در لفظ و معنى آن يا به تصرفى اندك؛ چنان كه بيتى بيگانه به ميان آن درآرد يا تخلّص بگرداند.
بر اين اساس، نويسندگانى كه مى كوشند، براى درست جلوه دادن سخن و مدعاى خود، افراد نام و نشان دار و صاحب نفوذ علمى و تاريخى را مدافع نظريه خود معرفى كنند، در حقيقت مرتكب عمل غير اخلاقى انتحال شده اند..
گفتنى است معضل اخلاقى انتحال يا سرقت ادبى مخصوص روزگار حاضر نيست، بلكه در روزگاران گذشته نيز افرادى بوده اند كه حاصل زحمات ديگران را، بدون آنكه نامى از آنان به ميان آورند، به نام خود منتشر كرده اند.
هُجويرى از عالمان و عارفان مشهور قرن پنجم هجرى، در ابتداى كتاب كشف المحجوب نشان مى دهد كه در آن زمان نيز اين مسئله رواج زيادى داشته است.
