بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
خلاصه کتاب تجدد آمرانه، جامعه و دولت در عصر رضا شاه اثر تورج اتابکی
اسلاید 3 :
مقدمه
کتاب "تجدد آمرانه، جامعه و دولت در عصر رضا شاه" مشتمل بر مجموعه مقالاتی از نویسندگان مختلف می باشد، که تورج اتابکی، آن را گرد آوری و تالیف کرده است. این کتاب را مهدی حقیقت خواه، ترجمه کرده است و در سال 1387 چاپ دوم آن، توسط انتشارات ققنوس به بازار آمده است. در مجموع، کتاب مساله مدرنیزاسیون را در دوره رضا شاه مد نظر خود قرار داده است و سعی دارد تا در هر فصل از یک نویسنده، به یکی از محورهای بحث تجدد آمرانه رضا شاه بپردازد و زمینه های سیاسی ، حزبی و تا حدی هم فرهنگی آن را مورد بررسی قرار دهد. این کتاب، مشتمل بر هفت فصل و یک پیشگفتار می باشد.
اسلاید 4 :
کتاب ابتدا، در قالب پیشگفتار، به مباحثی مقدماتی درباره پیشینه جنبش تجدد خواهی در ایران می پردازد. سپس در فصل اول، به سراغ نیروهای سیاسی و اجتماعی حاضر در این داستان می رود و راه رضا خان تا سلطنت را بیان می دارد. بعد، در فصل دوم، به مطالعه ای تطبیقی بین ترکیه و ایران در باب سه عنصر خلافت و روحانیت و جمهوریت می پردازد که در اصل کشاکشهای دو کشور و مساله کمالیسم و روش رضا خان را شرح می دهد. فصل سوم، در برگیرنده گزارشی از زوال سیاست های حزبی در دوره رضا شاه و شکست دو حزب ترقی و ایران نو می باشد.
اسلاید 5 :
فصل چهارم، به رابطه ارتش و جامعه مدنی و دولت ایران در حد فاصل سال های 1300 تا 1305 می پردازد. عصری که شاهد نفوذ ارتش در ساختار جامعه می باشیم. فصل پنجم، به درگیری ها و اقدامات در هر دو کشور ایران و ترکیه در راستای وضع مقررات جدید برای لباس مردانه می پردازد. مساله اصلاح زبان، در هر دو کشور ایران و ترکیه و نحوه تاثیر پذیری رضا شاه از اقدامات ترکیه، موضوع بررسی در فصل ششم می باشد. در این فصل، به نهادهایی پرداخته می شود که در هر دو کشور برای اصلاح زبان و به خصوص جایگزینی واژگان، تاسیس می شوند، هم چنین به نقش ارتش در ایران در این زمینه پرداخته شده است که در نوع خود قابل توجه می باشد. فصل پایانی و هفتم ، به مساله سیاست خارجی وثوق الدوله و به خصوص قرارداد وثوق الدوله با انگلستان و نیز تحولات مذاکرات ایرانیان در کنفرانس صلح پاریس، بعد از جنگ جهانی اول، می پردازد
اسلاید 6 :
پیشگفتار کتاب: نوشته تورج اتابکی و اریک یان زورکر
پیشینه تجدد خواهی را باید در قرن نوزدهم از تاریخ ایران و عثمانی جست و جو کرد. اولین نکته این که، در این دوره، برابری خواهی اجتماعی و آزادی خواهی و ملی گرایی رمانتیک، سه عنصر اصلی، برای گروه های روشنفکر می بود. در این دوره، تردد به سالن ها توسط روشنفکران عثمانی و ایران گزارش شده و یکی از موضوعات اصلی جلسات، مساله پوزیتیویسم و علم گرایی می باشد. (اتابکی: 1387: ص 12)
اسلاید 7 :
در ادامه، بعد از وقوع جنگ جهانی اول، روشنفکران به ایده های "اقتدارگرایی سیاسی" و "ملی گرایی زبانی و فرهنگی" به عنوان " نیروی کارساز" برای پیش بردن خواسته ها در رابطه با تجدد می نگریستند. (اتابکی:1387: ص 13) اما در نهایت، این کشورها، به دلیل شکست های اولیه، به کاربست "تجدد آمرانه" روی آوردند. (اتابکی:1387: ص13)
اسلاید 8 :
زمانه هم به عصر ظهور آتا ترک و رضا شاه در ایران، بعد از جنگ جهانی اول رسیده بود. با این شکست اولیه در تجدد، رضا شاه و مصطفی کمال، در ترکیه و ایران به سیاست متمرکز سازی روی آوردند. (اتابکی:1387: ص 15) در هر دو کشور، حرکتهایی برای جدا شدن از بخشی از بدنه گذشته آغاز شده بود: در ترکیه، ترک گرایان، همچون گوگ آلپ، معتقد بودند فرهنگ ترکی باید تقویت شود و تمدن منسوخ اسلامی با فرهنگ اروپایی جایگزین شود. (اتابکی:1387: ص 17) رضا شاه هم از روشنفکران تاثیر می پذیرفت، با این حال، رضا شاه به مرور زمان، خود را از استدلال انتقادی و فردگرایی و خردورزی دور نمود و نکته جالب اینکه صرفا شیفته "جنبه های فنی" مدرنیته شده بود و مانند مصطفی کمال، به "نهاد سیاسی" توجهی نداشت. (اتابکی:1387: ص 20)
اسلاید 9 :
در مجموع مشاهده می شود که در نیمه دوم قرن نوزدهم، با آشنایی با جامعه اروپایی، در ایران و ترکیه تلاش هایی برای ترجیح نظام مبتنی بر قانون صورت پذیرفت. (اتابکی:1387: ص20) و البته کسی که بتواند در راس قرار گیرد، (مانند رضا شاه) و تضمین اجرایی بدهد و اقتدار اجرا و استقرار آن را داشته باشد در اولویت بود.
اسلاید 10 :
فصل اول: جامعه و دولت در دوره رضا شاه: محمد علی همایون کاتوزیان
حال می خواهیم به نیروهای حاضر در این کارزار نگاهی داشته باشیم. وضعیت نیروهای سیاسی را در ایران در سال های 1300 تا 1304 باید این گونه در نظر آورد: الف) نیروهای هرج و مرج طلب ب) نیروهای طرفدار دیکتاتوری و ج) مشروطه خواهان (محافظه کار و دموکرات) که خواهان نظم بودند (اتابکی: 1387: ص 29) بعد، باید به بیان وضعیت رضا خان و پیروزی های اولیه وی در عرصه سیاسی پرداخت. مردم در این سالها، از رضا خان به دلیل پیروزی در ایجاد امنیت، حساب می بردند. رضا خان تلاش می نمود تا میانجیگری بین سیاستمداران هر تیپ و طبقه را بر عهده بگیرد. همچنین وی در برقراری ارتباط با سفرای خارجی مانند شوروی موفق بود. (اتابکی: 1387: ص 33)
اسلاید 11 :
کتاب در ادامه این فصل، به سقوط قاجاریه می پردازد: غالبا آغاز تابستان 1304 را فرصتی برای ارتقای رضا خان به مقام عالی کشور می دانند. (اتابکی: 1387: ص 35) رضا خان در دهم آبان همان سال، به ریاست حکومت موقت رسید. بحث هایی رایج به تغییر سلطنت بر پا شد و واکنش های مختلفی در شهر های گوناگون داشت، جمع بندی این بود که مردم عادی از سقوط قاجاریه ناراحت نبودند ولی به روی کار آمدن دودمان بعدی نیز روی خوشی نشان نمی دادند.(اتابکی:1387:ص 36-37)
اسلاید 12 :
اما در ادامه به راهی می پردازیم که رضا خان تا سلطنت در پیش داشت. کنترل ارتش و داشتن پایگاه اجتماعی به رضا شاه کمک می کرد تا وی در مجلس موسسان نیز نفوذ کامل داشته باشد. البته ناظرین خارجی چندان وی را نافذ نمی دانستند. وی کارها را به سمت الغای سلطنت هموار می نمود. سوالی که پیش می آید این است که آیا او مشروعیت داشت؟ با این حال فقدان عدم مشروعیت دودمانی نیز نمی توانست مانعی برای رضا شاه باشد، چون در ایران، چنین وضعی از قبل هم بود و شاهان برای کسب قدرت، مشروعیت را خودشان ایجاد می کنند. با این حال رضا شاه، بعد از شروع سلطنت، گاهی در بعضی مکالمات خود با نخبگان اشاره می کرد که "انگلیسی ها او را آورده اند." (اتابکی:1387: ص 42)
اسلاید 13 :
فصل سوم:ایران نو و زوال سیاست های حزبی در دوره رضاشاه: متیو الیوت
اما باید دید سه عنصر خلافت و روحانیت و جمهوریت در نهایت، چگونه از روند تجدد تاثیر گرفتند. در میانه کارزار مدرن سازی، روحانیون و پیروان غیر روحانیشان، بر این بودند که هر تغییر و اصلاحی باید شامل حرکت به سوی دولت سکولار باشد. با این حال، نزد روحانیون هر دو کشور، جمهوری، خوشنام نبود.(اتابکی: 1387: ص 65) البته برای روحانیون مسلم بود که حرکت به سمت فردی با منشا اقتدار اراده ملت، می توانست تفاوتی را ایجاد نماید. (اتابکی:1387: ص 66) بنا بر این روحانیون در ایران بر سر دو راهی قرار گرفتند.
اسلاید 14 :
در ترکیه هم اوضاع به این گونه بود و راه برای الغای سلطنت، کش و قوس داشت. در ترکیه، کمالیسم مد نظر قرار گرفت. کمالیسم مشتمل بر شش اصل بود، 1- جمهوری خواهی 2-سکولاریسم، 3- ملی گرایی، 4- مردم گرایی 5- دولت سالاری 6- انقلابیگری. از این شش، مصطفی کمال، جمهوری خواهی را به عنوان سنگ بنای تغییرات سیاسی و اجتماعی برگزید. (اتابکی: 1387: ص67) با این حال، در ترکیه، حرکات جمهوری خواهانه، توسط مصطفی کمال با واکنش افرادی مانند شیخ الاسلام رو در رو شد، و این مساله صدور فتوا را علیه جمهوری خواهان به همراه داشت. (اتابکی:1387:ص 75)
اسلاید 15 :
اما وضعیت کش و قوس ملت و اقتدار در ایران چگونه بود. برعکس آتاترک، رضا خان در ایران اصولی را ارائه نمی نمود. {جستارهایی در باب نظم پارلمانی، پیش از این، توسط برخی نخبگان در ایران صورت پذیرفته بود} در ایران، میرزا صالح شیرازی و یوسف خانِ مستشار الدوله نیز به نظم پارلمانی به عنوان نصر اقتدار ملت اشاره کرده اند. (اتابکی: 1387: ص 71) اما در این دوران، شاید چیزی که بیشتر به چشم می آمد، بیانی بود که در قیام شیخ محمد خیابانی، بر زبان ها افتاد: اینکه باید اراده ملت، بالاتر از همه چیز باشد. (اتابکی:1387: ص 73)
اسلاید 16 :
اکنون به بیان وضعیت سیاست های حزبی در دوره رضا شاه می پردازیم. نویسنده یعنی الیوت، این فصل را با بیان اوضاع حزب ایران نو آغاز می کند. دیپلمات های خارجی، غالبا حزب ایران نو را، که فقط سه ماه فعال بود، از لحاظ خط مشی، ، فاشیستی توصیف کرده اند. (اتابکی:1387: ص 93) که البته سیاستمداران ایرانی چنین نظری نداشتند. و این نظر، نیز با مخالفت علما و سیاستمداران رقیب نیز همراه شده است.(اتابکی:1387:ص 104) این حزب برای بسیجِ پشتیبانی از شاه، آغاز به کار کرد. (اتابکی:1387: ص 97) باید توجه به این نکته داشت که دولت های ضعیف ایران در اصلاحات اساسی ناکام بودند و در نهایت گرفتار دسته بندی بودند. از سوی دیگر، رضا شاه در بدو سلطنت قدرت و محبوبیت زیادی داشت. (اتابکی:1387: ص 95) با وجود تاسیس این حزب، مشاهده می شود که در مجموع در دوره رضا شاه، نهاد های مربوط به حکومتِ نمایندگی، در تنگنا بودند و آزادی نداشتند. (اتابکی:1387: ص 96)
اسلاید 17 :
هدف های حزب ایران نو، این چنین خلاصه می شد 1) استقلال زیر درفش پهلوی، 2) پیشرفت ایران از طرق قدرت رضا شاه به سوی تمدن و تجدد 3) مقاومت در برابر نفوذ خارجی، 4) مخالفت با همه عقاید ارتجاعی و ضاله و 5) صداقت و تعهد در دستگاه دولتی. (اتابکی: 1387: ص 101) فعالیت های این حزب، مخالفتِ هم روحانیون و هم مجلس را به همراه داشت(اتابکی: 1387: ص 106) اشخاصی مانند تیمور تاش به دفاع از آن پرداختند، به نظر آنها، با شکست اداره نظام پارلمانی لیبرال، تاسیس حزب ایران نو، ضروری می باشد. وی به وجود عدم انضباط و امید{ در کشور} نیز اشاره کرده است. (اتابکی: 1387: ص 102) و حضور این حزب را ضروری می دانست. با شدت گرفتن اختلافات، در نهایت شاه حزب ایران نو را کنترل و برای شنیدن سخنان روحانیون، در این باره احساس آمادگی کرد. (اتابکی: 1387: ص 107) بعد از حزب ایران نو، نوبت به حزب ترقی رسید . در این دوره هم، اوضاع به این احوال بود. رضا خان، به انتصاب بی کفایت ها ادامه می داد و فقط فکر جایگاه خود بود. (اتابکی:1387: ص 110)
اسلاید 18 :
اما به گزینش و نحوه انتخاب آن نیز بپردازیم. روش رضا شاه، در انتخاب نخست وزیر و حمایتش از محمد علی فروغی، تشویش زیادی را در بین مردم بر انگیخت، (اتابکی:1387: ص 111) رضا شاه گرچه در گزینش وزرا هم دخالت می کرد با این حال، هرگونه کنترل کیفیت را کنار می گذاشت. (اتابکی: 1387: ص 112) از طرفی رضا شاه به تمرکز قدرت در دستان خود، اعتقاد داشت و با این حال، یگانه هدف او بی اعتبار ساختن سیاست مداران ارشد و حکومت پارلمانی می بود. (اتابکی:1387: ص 116)
اسلاید 19 :
در خلال این کشاکش ها، بعضی از علما دریافتند که استدلال های دینی در تحریک احساسات عمومی علیه رژیم موفق می باشند. با این حال ، مساله ای که تک تک افراد را به طور عینی تحت فشار قرار می داد، مساله نظام وظیفه عمومی بود که تحریک بیشتری را بر انگیخت. (اتابکی:1387: ص 117)
اسلاید 20 :
فصل چهارم: ارتش، جامعه مدنی و دولت در ایران 1300-1305: استفانی کرونین
در این فصل، نویسنده به روایت و نقش ارتش در تجدد رضا خان می پردازد. اولین نکته این که رضا خان، در اسفند سال 1299 با کودتای نظامی روی کار آمد و به وزارت جنگ رسید و فرماندهی کل قوا شد.(اتابکی: 1387: ص 137) در این سال ها شاهد نفوذ ارتش در ساختار جامعه بودیم. و ارتش در این سالها، کانون ملی گرایی شده بود. با این حساب، فساد مالی ارتش، دشواری هایی را به وجود آورد. اما جو عمومی نیروهای نظامی چگونه بود. در این بین در قوای نظامی ژاندارمری، روحیه ملی، حکمفرما بود و در عین حال، بریگارد قزاق، گرایش ارتجاعی داشت. با این حال، قدرت در میانه میدان به زمین افتاده بود و منتظر منجی خود بود. (اتابکی:1387: ص 140))
