بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
اصل صحت قراردادها از دیدگاه فقه اسلامی
اسلاید 2 :
فهرست مطالب
مقدمه
اصل صحت قراردادها
دلایل اصل صحت قراداد ها
آیه وفای به عقود
آیه وفای به عهد
آیه تجارت
حدیث « المسلمون او المومنون عد شروطهم »
حدیث «الناس مسلطون علی اموالهم»
سیره شارع و متشرعه در باب معاملات
جمع بندی دلائل اصل صحت معاملات
اسلاید 3 :
مقدمه
دین اسلام دینی جهان شمول و برای همه انسان ها است.
از جهت گستره آموزه ها، کاملترین ادیان و پیامبرش خاتم النبیین است.
مسئولیت هدایت بشر در عرصه های مختلف زندگی و رساندن او به کمال مقصود را به عهده دارد.
اندیشمندان مسلمان به دنبال شناسایی موضع اسلام در قبال معاملات جدید مالی و ابزارهای نوپیدای اقتصادی است.
اسلام نه تنها مسلمانان را در چهارچوب قرارداد های رایج عصر رسالت محصور نکرده و قرارداد های عقلایی را جایز می داند بلکه آنها را به طراحی ابزار نوین فرا می خواند.
اسلاید 4 :
اصل صحت قراردادها
معنای صحت: در امور کیفی و شبیه آن استعمال می شود و مقابل فساد است.
معنای فساد: به آن کیفیت وجودی گفته می شود که بر خلاف مزاج اصلی و طبیعت نوعی بر شیعی عارض می شود.
صحت و فساد دو معنای وجودی متضاد می باشند.
در عبادات و معاملات عمل تام الاجزإ و الشرائط را «صحیح» و عمل ناقص الاجزإ و الشرائط را «فاسد» می نامند
طبق تعریف، «مترتب شدن اثر» از آثار و لوازم «صحت» و عدم ترتب اثر از آثار و لوازم «فساد» می باشد.
اسلاید 5 :
اصل اولی باب معاملات:
مقتضای اصل اولی در قراردادهای مالی، فساد است. اگر در صحت شرعی قراردادی شک و تردید باشد از نظر شرع، اثر مطلوب و مقصود بر آن قرارداد بار نمی شود.
فرقی ندارد که جهل به رواج آن قرارداد در زمان شارع یا جهل به امضا شارع یا مانعیت شرعی آن باشد.
صحت و ترتب امری توقیفی بوده و نیاز به تشریع و تایید شارع دارد.
اسلاید 6 :
اصل ثانوی باب معاملات:
فقیهان متأخر، اعتقاد به تغییر اصل اولی فساد در معاملات داشته و بر این باورند که مراجعه به عمومات کتاب و سنت نشان می دهد بعد از احراز عرفی صدق معامله، اگر به هر دلیلی در صحت شرعی شک داشتیم تا زمانی که دلیل خاص یا عام بر بطلان معامله نباشد، معامله از نظر شرعی صحیح بوده و آثار معامله بر آن مترتب می شود.
اگر معامله ای ابداع و از نظر عقلا صحیح و منطقی باشد، از نظر شرع نیز صحیح و مشروع خواهد بود به جز در مواردی که معامله، مصداق یکی از عناوین خاص یا عامی همچون قاعده ضرر، غرر، اکل مال به باطل باشد که شرع آنها را منع کرده است.
اسلاید 7 :
دلایل اصل صحت قراردادها
مهمترین ادله اثبات اصل صحت قراردادها در بین فقها
اسلاید 8 :
دلیل اول: آیه وفای به عقود
سوره مائده:1 « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»
ای کسانی که ایمان آورده اید به پیمان ها و قراردادها وفا کنید.
هدف کلی سوره این است که مردم را به وفای به عهد و احترام به پیمان ها دعوت می کند و اعلام می دارد خدا نسبت به کسانی که سرکشی و طغیان می کنند و از پیمان هایی که بسته اند تخطی می کنند سخت گیر است.
معنای عقد در لغت: عقد را به معنای مطلق عهد یا عهد موثق دانسته اند و از آن جهت که دو طرف قرارداد نسبت به مورد معامله تعهد دارند آن را عقد نامیده اند.
عقد: بستن چیزی به دیگری به نوعی که جدا شدن از دیگری سخت باشد، مثل گره زدن ریسمان به ریسمان دیگر.
عقد: التزام و پایبندی
اسلاید 9 :
دلیل اول: آیه وفای به عقود
معنای عقد در اصطلاح فقهی:
عقد یا از معنای ریسمان گره دار به نحو استعاره در معنای اضافه اعتباری بکار رفته است.
اضافه اعتباری به منزله ریسمان و پیوند دو اضافه به همدیگر به منزله گره ریسمان فرض شده است.
عقد به معنای پیوند گره دار است.
عقد به معنای استعاری، مطلق معامله است.
عقد در اصطلاح، در مقابل ایقاع می باشد. عقد به ارتباط دو طرفی گفته می شود که وظیفه یک طرف ایجاب و وطیفه طرف دیگر قبول است. ایقا یکطرفه بوده و با ایجاب محقق می شود.
اسلاید 10 :
معنای وفای به عقد:
واژه «اوفوا» گاه به معنی «اتمام» که در مقابل نقصان است به کار رفته و گاه به معنی «عمل به مقتضای عقد و عهد» به کار رفته است.
«وفإ» به معنای اتمام عهد می باشد.
مفاد آیه:
هر نوع عقد و پیمان را در بر می گیرد، با توجه به جمع محلی الف و لام از جهت وسعت مفهومی در بالاترین حد قرار دارد.
شامل تمام عهد و پیمان ها، قرارداد ها، پیمان هایی که خدا از بندگانش گرفته، نظرها، قراردادها، معاهدات و .
آیه وفای به هر آنچه عرفاً عقد گویند را واجب می داند.
اسلاید 11 :
به دلالت مطابقی از مومنان می خواهد که به مقتضای هر آنچه که عرفاً عقد نامیده می شود وفادار بوده و به آن ترتیب اثر دهند.
به دلالت التزامی نیز دلالت بر صحت هر عقد و عرفی میکند چرا که امر به ترتیب اثر، مستلزم صحت معامله است.
بنابراین هرگاه در صحت شرعی قراردادی شک کنیم تا زمانی که دلیل خاص با عامی بر بطلان آن نداشته باشیم، در صورت صدق عرفی عقد، می توان با تمسک به آیه اوفو بالعقود حکم وفای به قرارداد کرد.
هر عقد جدیدی در طول زمان به وجود آمده، مانند بیمه، سرقفلی یا در آینده به وجود خواهد آمد تا زمانی که با شرط عمومی معاملات موافق باشد و دلیل خاص یا عامی بر خلاف آن نباشد حکم به صحت آن می دهیم.
اسلاید 12 :
اشکال استدلال به این آبه:
برخی آیه را به پیمان هایی که بر ولایت امیر المومنین گرفته شده، حمل کرده و گفته اند عقد دلالت بر تعدد وقایعی دارد که در آن ها بر ولایت ایشان پیمان گرفته شده است.
جواب: در مقتضای ادبیات عرب جمع به ال دلالت بر عموم می کند و همچنین هیچ دلالتی بر انحصار و تخصیص عموم آیه نمی کند.
برخی گویند آیه به قرارداد های متداول در زمان پیامبر اختصاص دارد
جواب: برخلاف باب عبادات که غالب موضوعات، مسائل و احکام آن تاسیسی است و از ناحیه شارع ارائه می شود در باب معاملات، این عرف و عقلا هستند که در هر عصر و زمانی به تناسب نیازشان روابط معاملی بین ابداع و کنند و شارع در برخورد با آنها مواردی را امضا و مواردی را ابطال می کند.
اسلاید 13 :
دلیل دوم: آیه وفای به عهد
سوره اسراء:34 «وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولًا»
به پیمان خود وفا کنید، زیرا که از پیمان پرسش خواهد شد.
عقد همان عهد است با این تفاوت که عقد همراه نوعی توقیق می باشد بنابراین عهد شامل تمام مصادیق عقد نیز می شود.
عهد اصطلاح عرفی است نه شرعی، بنابراین لزوم وفای هرآنچه از نظر عرف، عهد و پیمان شمرده می شود خواهد بود.
اسلام وجوب وفای به عهد و پیمان و حرمت نقض آن را به طور مطلق می خواهد.
مثال: مسلمانان به آسانی و بدون هیچ نگرانی می توانستند پیمان خود را با مشرکان نقض کنند، آیه آنان را از تعرض به مشرکانی که به پیمان خود وفادار ماندند منع می کند.
اسلاید 14 :
دلیل سوم: آیه تجارت
سوره نساء 29 «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ»
ای کسانی که ایمان آورده اید، اموال همدیگر را به باطل نخورید، مگر اینکه تجارتی باشد که با رضایت شما انجام گیرد.
مقصود از واژه «أکل» : برخی فقها بر این باورند أکل کنایه از مطلق تصرفات بوده و مومنان را از تصرف در اموال یکدیگر منع کرده و برخی دیگر معتقدند کنایه از تملک بوده و از تملک در اموال یکدیگر نهی شده اند.
مقصود ازتجارت: هر نوع معامله ای که به قصد تحصیل سود انجام گیرد. در آیه تجارت به معنای عام به کار رفته و شامل همه معاملات مالی را که در میان عرف از روی تراضی صورت می گیرد شامل می شود (معاملات دوطرفه).
اسلاید 15 :
دلیل سوم: آیه تجارت
مقصود از واژه باطل:
باطل شرعی: نیابد اموال دیگری را به وجه غیر شرعی چون ربا تصرف کرد
باطل عرفی: عناوینی که در موضوعات احکام اخذ می شوند ظاهر در معنای عرفی بوده و مراد از باطل معنای عرفی آن است.
باطل واقعی: شارع آن را امضا نکرده باشد.
در اینجا منطور باطل عرفی است. شارع در محدوده باطل عرفی تصرف کرده و آن را توسعه داده است.
اسلاید 16 :
استدلال به آیه تجارت:
بیان اول:اگر أکل را به معنای «مطلق تصرفات» پنداریم، آیه درمقام حکم تکلیفی حرمت تصرف در مال غیر خواهد بود. تجارت سبب حق شمرده شده و تصرف در اموال به واسطه آن حلال می شود همچنانکه تصرف در اموال به اسباب باطل حرام است.(دلالت مطابقی)
وقتی شارع در اثر معامله ای، تصرف در مال غیر را حلال می شمارد عرف به دلالت التزامی می فهمد چنین معامله ای صحیح است.
بیان دوم: اگر اکل را به معنای تملک فرض کنیم، آیه دلالت می کند بر اینکه اسبابی که نزد عرف باطل محسوب می شوند موجب حصول تملک نسبت به اموال نمی شوند و اثر ملکیت بر آنها مترتب نمی شود. در قسمت دوم آیه اگر تجارت از روی تراضی صورت گیرد موجب حصول ملکیت شده و شارع آن را امضا می کند.
اسلاید 17 :
نتیجه اینکه: هر سببی که حق باشد موجب تملک و جواز تصرف می شود.
هر آنچه نزد عقلا سبب حق شمرده شود مورد امضا شارع بوده و موجب صحت معامله است، چه اینکه معامله در قالب تجارت محقق شود که همان بیع است و چه اینکه در قالب دیگری غیر از بیع.
در اینجا دلالت بر صحت عموم معاملات مالی است که با رضایت طرفین انجام می گیرد.
به اعتقاد فقیهان اسلام این آیه بیانگر زیر بنای قوانین اسلامی در باب معاملات مالی است.
اسلاید 18 :
دلیل چهارم: حدیث المسلمون او المومنون عند شروطهم
حدیث مشهور «المسلمون عند شروطهم» و «المومنون عند شروطهم»
مسلمانان به آنچه ملتزم شده اند وفادارند و طبق التزامشان عمل می کنند.
برخی فقها معتقدند دلالت بر صحت عقود این حدیث را می توان با دلالت التزامی اثبات نمود. به این بیان که دلالت ابتدایی روایت بر لزوم قراردادها روشن است و از آنجا که لزوم یک مرحله بعد از صحت واقع است، این روایت که دلالت بر لزوم قرارداد ها می کند به ناچار صحت آنها نیز با این روایت ثابت می شود.
اسلاید 19 :
منظور از شرط در فقه:
دسته اول شروطی که در ضمن قرارداد واقع شده است و طرفین حود را ملزم به رعایت آن می دانند.
دسته دوم شروطی که ارتباط با عقد نداشه و ضمن عقد واقع نمی شود بلکه دو نفد بدون اینکه عقدی بین انها باشد خود را ملتزم به انجام کاری می کنند.(قرار ها بین افراد، وعده)
گرووهی معتقدند روایت شامل دسته اول شده، از این رو نمی تواند ابتدا دلیل بر صحت و لزوم قرارداد ها باشد.
گروه دیگری از فقها معتقدند روایت عام بوده و همه شروط را شامل می شود و استناد این گروه معنای لغوی واژه شرط است و بنابراین، دلالت روایت بر صحت و لزوم قراردادها می باشد.
اسلاید 20 :
دلیل چهارم: حدیث المسلمون او المومنون عند شروطهم
بیان های مختلف در استدلال به این روایت:
بیان اول: گروهی از فقها شرط را اعم از شروط ابتدائی و ضمنی دانشته و بر این باورند که عمل به هر نوع شرطی لازم است. لازمه این بیان این است که تمام قراردادها صحیح هستند چون عقدی لازم الوفاء می شود که نافذ بوده و آثار بر آن مترتب شود. با توجه به اطلاقی که در روایت وجود دارد صحت قرارداد ها اثبات می شود.
بیان دوم: واژه شرط گرچه حقیقت در شروط ضمنی است و شامل التزام های ابتدائی نمی شود، لکن مفاهیم عرفی این است که محور وجوب وفا قول و قراری است که مسلمانان می گذارند.
بیان سوم: این شیوه بنا بر عدم شمول روایت نسبت به شروط ابتدائی بیان شده است. در شرط ضمن عقد دو التزام وجود دارد، یکی التزام عقدی که شرط در ضمن آن واقع شده و دیگری التزام در ضمن عقد که وجود آن تابع وجود عقد است. حال اگر شارع وفا به شرط را لازم کرد وفا به عقد لازمه آن است.
