بخشی از مقاله
مقدمه:
سرزمين ايران از اعصار پيش از تاريخ چون پلي عظيم ميان مشرق و مغرب قرار داشت و در آن راه‌هاي مهمي مي‌گذشت و تمدن‌هاي دو سوي جهان را به هم مربوط مي‌ساخت. ايرانيان فرهنگ‌ها و تمدن‌هاي ملل ديگر جهان را دريافت مي‌كردند و از آن بهره‌مند مي‌شدند. آنگاه اين فرهنگ‌ها را با آنچه خود داشتند مي‌آميختند و تكامل به ديگران منتقل مي‌كردند.
ايران از 60 قرن پيش منبع افكار و فنوني بود كه موجب ترقي و رشد بشر گرديد. هنر نوشتن ارقام كشاورزي و استخراج، استعمار فلزات و … از همين افكار بودند. ايران داراي 28 استان است كه مشهد مقدس يكي از اين استان‌هاست.
اماكن زيارتي
• حرم مطهر
• خواجه ربيع
• خواجه اباصلت
• خواجه مراد
• گنبد خشتي
• ميامي
خواجه اباصلت
«اباصلت هروي» مشهور به «خواجه اباصلت» خادم حضرت رضا (ع) بوده است، وفات خواجه را سال 236 ه.ق نوشته‌اند. آرامگاه وي در كنار جاده مشهد، فريمان در فاصله 10 كيلومتري مشهد واقع شده است. اين بنا را هم حاج محمد علي درويش احداث كرده است كه اينكه توسط اداره اوقاف و امور خيريه خراسان اداره مي‌شود.
خواجه ربيع
در شمال غربي مشهد در انتهاي خيابان خواجه ربيع آرامگاه با شكوه خواجه ربيع واقع است. نام خواجه ربيع در تاريخ (ربيع بن خثيم) است. وي از اصحاب پيغمبر اسلام و نيز از سرداران سپاه 11 حضرت علي (ع) بوده است.
اين بنا به توصية شيخ بهايي به شاه عباس صفوي در نيمة اول قرن هجري ساخته شد. طرح آرامگاه در نماي بيروني هشت ضلعي ودر درون چهار ايواني است. از انتهاي ايوانهاي اضلاع بزرگ راهروهايي به درون باز شده‌اند. برفراز بنا گنبد فيروزه‌اي رنگ قرار گرفته است كه ارتفاع گنبد تا كف 18 متر مي‌باشد. بقعة خواجه ربيع از نظر هنري نيز جايگاه والايي دارد زيرا كاربرد كاشي‌هاي الوان در نماي خارجي، نقاشي‌هاي طلايي رنگ بر رويه ديواره داخلي و نيز دو كتيبه به خط
(عليرضا عباسي) در سالهاي 1026 و 1029 ه.ق جلوه خاصي به آن بخشيده است. كاشي‌كاري بنا از نوع يك رنگ و معرق و زيررنگي است كه نقش‌هاي زيباي هنري و گياهي و كتيبه‌ها را شكل داده‌اند. آرامگاه خواجه ربيع يك از ابنيه زيبا، ديدني و متبرك است كه به همين علل همه وقت مورد توجه و مراجعه اهالي مشهد و زائران و مسافراني است كه به مشهد مشرف مي‌شوند.
خواجه مراد
«هرثمه بن اعين» مشهور به خواجه مراد از ياران امام رضا (ع) بوده است كه در سال 210 ه.ق وفات يافته. و اكنون مقبره وي در 14 كيلومتري جنوب شرقي مشهد در بلنديهاي مشرف بر بينالود قرار گرفته است. حاج محمد علي درويش ملقب به نور عليشاه اين محل را در زمان معاصر ساخته و هم تحت مراقبت و حفاظت خود قرار داده. و تعمير نموده است. وي با اين كار موجبات رفاه مسافرين را فراهم آورد. اين بنا اكنون توسط اداره اوقاف و امور خيريه خراسان اداره مي‌شود.
گنبد خشتي
اين آرامگاه در كوچه نوغان خيابان طبرسي، نزديك به فلكه طبرسي واقع است. در اين مكان «امامزاده محمد» مدفون است. نسبت اين امامزاده با هجده واسطه به «امام سجاد (ع)» مي‌رسد. گنبد اين آرامگاه اجري است و به همين علت به «گنبد خشتي» مشهور شده است. سبك معماري آرامگاه به بناهاي دوره صفويه شباهت دارد و بناي آن در زمان شاه عباس صفوي ساخته شده است.
ميامي «امامزاده يحيي»
امامزاده يحيي يكي از فرزندان زيد، و نواده امام زين‌العابدين (ع) است. مادرش ريطه دختر ابي هاشم عبداله بن محمد حنيفه مي‌باشد. وي در سال 107 ه.ق متولد شد. يحيي براي ادامه مبارزات خود عليه بني‌اميه چون امنيت جاني نداشت از نينوا «كربلا» به مدائن و از آن جا به خراسان هجرت كرد. سرانجام در جوزجان از توابع خراسان قديم (واقع در افغانستان كنوني) در سال 125 ه.ق به سن 18 سالگي به شهادت رسيد. بقعه مباركه امامزاده يحيي با نام «ميامي» در جاده سرخس و به فاصله 50 كيلومتري مشهد مي‌باشد. اين آرامگاه در دامنه كوهي به فاصله يك كيلومتر از قريه ميامي واقع شده است. بناي ساختمان متعلق به قرن دهم ه.ق است.
تاريخچه مشهد
مهمترين عاملي كه در طول تاريخ در شكل گرفتن محل سكونت كنوني مشهد مؤثر بوده است، موقعيت طبيعي حوضه كشف رود و رودخانه اترك مي‌باشد. با در نظر گرفتن اين عامل به عنوان امري نسبتاً ثابت براي جذب جمعيت، مي‌توان تأثير عوامل تاريخي و سياسي و اجتماعي و مذهبي را در دوره‌هاي مختلف بررسي نمود.
حوضه رودخانه كشف‌رود در تمام دوره اسلامي و حتي در دوره پيش از اسلام از مراكز عمده سكونت در خراسان شمالي بوده است. در دوره اسلامي مهمترين و پرجمعيتي‌ترين سكونتگاه، حوضه كشف رود ولايت توس بوده كه مركز آن شهر تابران بوده است. به مرور زمان از اهميت شهرهاي تابران و نيشابور كاسته و آباديهاي جديدي به اسامي نوغان و سناباد رشد نمودند. سناباد در 2 كيلومتري نوغان قرار داشته و كاخ حميد بن قحطبه طلائي واقع در خراسان كه اكنون عمارت آستانه شهر مقدس مشهد است در ميان باغ بزرگي در اين دهكده قرار داشته است.
در بهار سال 193 ه.ق هنگامي كه هارون جهت سركوب شورشي در سمرقند به نوقان رسيد مريض و سپس فوت نمود وي وصيت نموده بود پس از مرگ او را در باغ مجاور محل اقامتش دفن نمايند. مآمون جانشين هارون پس از گذشت چند سالي از خلافتش در اثر طغياني كه عليه وي در عراق پديد آمد به قصد آنكه تمايل شيعيان را به خود جلب كند «حضرت رضا (ع)» را به ولايت عهدي نامزد كرد. حضرت رضا (ع) پس از يكسال اقامت در مرو عازم بغداد شد.
مشهد از شهريور 1320 كه مصادف با اشتعال ايران توسط نيروهاي متفقين به دليل وجود ناامني در مناطق روستايي و امنيت مناسب در مشهد به علت وجود پادگانها و مراكز نظامي و نيز خشك سالي‌هاي جنوب خراسان بويژه در سال زراعي 1326-27 و تأسيس دانشگاه مشهد در سال 1326 ه.ش پذيراي جمعيت زيادي بود كه در رشد جمعيت نقش داشته‌اند. به دنبال دگرگونيهاي سياسي، اقليمي و آموزشي فوق، تحولات تكنيكي به ويژه مجهز شدن شبكه حمل و نقل
درون شهري به وسايل نقليه جديد (افزايش اتوبوسها از 3 دستگاه به 77 دستگاه، ورود تعداد 10 دستگاه تاكسي در سال 1328 كه تا سال 1324 به 200 دستگاه افزايش يافت) و از همه مهمتر برقراري ارتباط بين مشهد و تهران از طريق شبكه راه‌آهن در سال 1336 ه.ش و نيز پرداخت وام به دارندگان زمينهاي واقعي توسط بانك رهني در سال 1336 ه.ش از عواملي بودند كه دست به دست يكديگر داده و جمعيت شهر مشهد در سال 1335 ه.ش به 241989 نفر رسانده است بطوريكه رشد ساليانه جمعيت در طول 16 سال (1319-1335 ه.ش) به طور متوسط 2% بوده است.
از حدود سال 1335 ه.ش به دليل تغييرات اساسي در ساخت اقتصادي كشور به ويژه درآمد حاصل از فروش نفت، مستحكم شدن سياست‌هاي تجاري – اقتصادي و فرهنگي، گسستگي نظام ارباب رعيتي به دنبال اجراي اصلاحات ارضي در سال 1342 ه.ش، رشد جمعيت نيز دچار تغيير و تحولاتي اساسي گرديد به طوري كه جمعيت شهر از 241998 نفر در سال 1335 ه.ش به 409616 نفر در سال 1345 رسيد مه نرخ رشد سالانه‌اي در حدود 5/4 درصد داشته است.
همچنين وسعت شهر نيز از 16 به 33 كيلومتر مربع يعني بيش از 2 برابر افزايش يافت. توسعه شبكه حمل و نقل هوايي، تأسيس كارخانجات و توسعه فعاليتهاي بهداشتي نيز از جمله مواردي بودند كه در توسعه فيزيكي شهر مشهد موثر واقع شدند.
مشكلات ناشي از رشد جمعيت، بي‌توجهي به نحوه استفاده از اراضي، توسعه نامنظم شهر و ساير مشكلات عمومي باعث گرديد كه تهيه طرح جامع شهر در سال 1346 به مهندسين مشاور ابلاغ گردد. اين طرح براي يك دوره 25 ساله (1345-70) در پنج مرحله 5 ساله تنظيم و در سال 1350 به شوراي عالي شهر سازي تسليم و پس از تصويب مراحل اجرايي آن، در سال 1352 به شهرداري ابلاغ گرديد.
در طرح جامع سمت توسعه آينده شهر به صورت پيوسته در غرب شهر با توجه به پيش‌بيني افزايش جمعيت 409616 نفر در سال 1345 به 1465000 در سال 1370 پيش‌بيني گرديد. در اين طرح وسعت شهر از 33/4 به 170 كيلومتر مربع افزايش مي‌يافت.
همگام با مراحل تهيه طرح جامع، تفضيلي شهر از نظر فيزيكي و جمعيتي به رشد ادامه مي‌داد بطوريكه جمعيت مشهد در سال 1355 به 667770 نفر (با نرخ رشد سالانه بين 1345-55 حدود) افزايش يافت. در طرح جامع، الگوي مداخله در بافت قديم شهر و به ويژه اطراف حرم مطهر نيز تهيه و نقشه پيشنهادي ارائه گرديد ولي به مرحله اجرا در نيامد. در سال 1354 طرح توسعه حرم اجرا شد كه تعداد زيادي از بازارچه‌ها، مساجد، مدارس قديمي، واحدهاي تجاري و مسكوني تخريب و بازار رضا (ع) نيز به منظور واگذاري به صاحبان مغازه‌هاي تخريبي در مشرق ميدان آب ساخته شد.
تحولات مشهد در دوره رضاخان (1300-1320 ه.ش)
وقتي به قريه نوقان رسيدند به منزلامير سناباد وارد و آن حضرت در آنجا مسموم و در سال 202 يا 203 ه.ق پس از سه روز وفات يافته و پيكر مطهرشان در باغ حميدبن قحطيه در 1/5 كيلومتري قريه سناباد مدفون شد. از همان زمان نقطه مذكور به نام مشهد‌الرضا و بعد به اختصار مشهد نام گرفت.
عده‌اي از متخصصين مسايل شهري، مقطع زماني 1300 يا پايان حكومت قاجاريه و آغاز حكومت رضاخان را شروع تحولات اساسي در روند «شهرنشيني» و «شهرگرايي» در ايران دانسته و بافت فيزيكي ماقبل 1300 را بافت تاريخي و گسترش‌هاي بعدي را كه در فراسوي حصار و ديوارهاي قديمي شهرها اتفاق افتاده «بافت جديد» مي‌دانند كه روند شكل‌گيري آن در طول زمان تغيير كرده است.
دخالت در بافت كالبدي آن نيز با كشيده شدن خيابانهاي جديد بر بافت كالبدي آن نيز با كشيده شدن خيابانهاي جديد بر بافت تاريخي مثل خيابانهاي طبرسي، امام رضا، بهار و غيره آغاز گرديد.
علاوه بر دخالتهاي فيزيكي فعاليتهاي ديگري نيز در زمان رضاخان در شهر مشهد انجام گرفت و زمينه رشد فيزيكي شهر را فراهم نمود كه مهمترين آنها عبارتند از: تأسيس بيمارستان امام رضا (ع) در سال 1313، تأسيس كارخانه قند آبكوه در سال 1314، تأسيس دانشكده پزشكي در سال 1318 و غيره.
خريداري اولين كارخانه برق در سال 1315 و نصب آن در خيابان طبرسي ورود ماشين به شبكه حمل و نقل درون شهري با 2 دستگاه اتوبوس در سال 1318، جايگزيني تدريجي آن به جاي درشكه از اقداماتي است كه در طي سالهاي (1300-1320) در شهر مشهد انجام گرفت و نقش مهمي در رشد فيزيكي شهر داشت. مشهد در اولين سرشماري عمومي كشور كه در سال 1318 از چند كشور به عمل آمد داراي 76471 نفر جمعيت بوده است.
تحولات شهر مشهد در دوره محمدرضا پهلوي (1320-1357 ه.ش)
شهر مشهد مركز استان خراسان، در شمال شرقي ايران، به فاصله 966 كيلومتري تهران قرار گرفته است. مشهد در 59 درجه و 15 دقيقه تا 60 درجه و 36 دقيقه طول جغرافيايي و 35 درجه و 43 دقيقه تا 37 درجه و 8 دقيقه عرض جغرافيايي گسترده شده است. اين شهر بين دو رشته كوه بينالود و هزار مسجد واقع گرديده و ارتفاع آن از سطح دريا 985 متر، وسعت آن حدود 204 كيلومترمربع و جمعيت آن حدود 2200 هزار نفر مي‌باشد. شهر مشهد به لحاظ موقعيت مذهبي، صنعتي و اقتصادي بعد از تهران دومين شهر پرجمعيت ايران محسوب مي‌شود كه هرساله ميليونها زائر از سراسر ايران و كشورهاي اسلامي براي زيارت مرقد مطهر حضرت امام رضا (ع) به اين شهر مشرف مي‌شوند.
