بخشی از مقاله
چکیده
مفاهیم پایداری و توسعه پایدار در پی رشد سریع جمعیت و گسترش بی رویه شهرها و نتیجتا بروز انواع مشکلات زیست محیطی، اقتصادی واجتماعی مطرح شد. پایداری زیست محیطی در پی راهکارهایی برای حل مسائل محیطی بوده است. معماری ایرانی-اسلامی نمونه هایی ناب از نبوغ و اصالت را در کالبد فضاهای مورد نیاز جهت انواع فعالیتهای انسانی ارائه داده است. این ابتکارات تاریخی، علیرغم سابقه طولانی و روی آوردن انسان معاصر به زندگی به سبک مدرن، همچنان می تواند مورد استفاده قرار گیرد. ابتکارات به کار رفته در بادگیرها، آب انبارها، یخچالها و گرمابه های سنتی، نمونه هایی از این دست هستند. از آنجا که مطالعه بر روی معماری ابنیه تاریخی- به ویژه بناهای عام المنفعه همچون گرمابه ها- در راستای شناخت بهتر معماری بومی، آداب و فرهنگ ایرانی و نیز بررسی انطباق فناوریهای بومی به کار رفته در آنها با دانش امروز حائز اهمیت فراوان می باشد، این تحقیق به بررسی عملکرد سامانه های حرارتی به کار رفته در گرمابه های تاریخی ایران پرداخته است. در این مقاله ضمن انجام مطالعات کمی و کیفی بر روی گرمابه ها، سیر تحول تاریخی آنها مورد مطالعه قرار گرفته و سامانه گرمایش از کف به کار رفته در آنها مورد بررسی و مقایسه تحلیلی قرار می گیرد. در انتها راهکارهایی در جهت تداوم پایداری این بناهای تاریخی و انطباق با فناوری های نوین در راستای احیا آنها ارائه می گردد.
کلمات کلیدی: " گرمابه های تاریخی " ، " سامانه های حرارتی " ، "
مقدمه
معماری ایرانی-اسلامی منابع غنی را از گذشتگان به همراه دارد و یقینا تجزیه و تحلیل این آثار ما را به اصالت و فرهنگ خود رهنمون ساخته و در جهت استفاده مثبت و هوشمندانه از این گنجینه یاری می رساند. عواملی همچون اهمیت نظافت در اسلام،حرمت و قداست آب و نیز رعایت مبانی و احکام شیعی در توسعه و رشد معماری حمام ها موثر بوده اند، ولی در قیاس با سایر گونه ها ،کمتر مورد پژوهش و تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند .[1] به طور حتم بشر از روزی که پا بر زمین نهاد، برای زدودن ناپاکیها از تن خود راههایی را آزموده است، بخصوص که ادیان الهی از آغاز با او همراه بودند و همواره به پاکیزگی تن و جان اصرار می ورزیده اند، بنابراین بشر همواره برای پاک نگاه داشتن خود راه حل هایی به کار گرفته است .[2]معماری حمام ها مانند سایر بناهای معماری ایرانی از الگوی فضایی معینی تبعیت می کند. با این وجود و با اینکه حمام محیطی نسبتا بسته است و ارتباط کمی با شرایط اقلیمی و پیرامون خود دارد، اما با بررسی معماری حمام ها در اقلیم های مختلف، تفاوت هایی در ساختار و معماری آنها مشاهده میگردد.[3]
انرژی " ، " گربه رو ".
تاریخچه گرمابه در ایران
واژه گرمابه از دو کلمه گرم و آبه تشکیل شده است. آبه به معنای
æ یا آب گرم نیست، بلکه آبه به محل ساختمان گفته می شده است، مانند سردآبه (ساختمان سرد)، گورابه (قبرستان). آیین شستشو در ایران باستان از سابقه ای کهن برخوردار است. بنابر اعتقاد اقوام مختلف ساکن در ایران، تطهیر جدا از وجه جسمی، به پالایش روان نیز تعمیم می یافته است. از این رو، این آیین در مراسم عبادی نیز جایگاه والایی می یابد. طبق مدارک موجود سابقه مراسم شست و شو در ایران زمین به پیش از زرتشت می رسد. در آیین های مختلفی مانند مهرپرستی، مزدیسنا، زرتشت
æ میتراییسم، برای انجام مراسم مذهبی، گرمابه ها (حمام ها) از اهمیت بالایی برخوردار بوده اند و به نامهای مختلفی همچون گرمابه، مهرابه و آشویی نامیده میشدند. کاوش های باستان شناسی در تخت جمشید نیز موید آن است که در زمان هخامنشی نیز از نوعی حمام استفاده می شد که این حمام از دو بخش داخلی و خارجی تشکیل و توسط پله ای از یکدیگر متمایز می شده است.
گرمابه ها در جهان اسلام توسعه بسیاری یافت و جزیی از کل لاینفک مجموعه های شهری و روستایی بین راهی گردید و کاربری های بسیار متفاوتی از لحاظ پزشکی، قرنطینه، پیشگیری از بیماری، محل خواب فقرا، نظافت و سلمانی و محل تجمع و جشن ها را در خود جای داد. تعداد گرمابه های عمومی حتی از تعداد مساجد پیشی گرفت و با مالکیت شخصی و یا وقفی و یا رقبه درآمدزا در خدمت مسلمانان قرار گرفت تا نیاز طهارت را برطرف کند و بسترساز انجام واجبات گردد.[4]
شکل :1 مینیاتوری از مراسم استحمام،مرادی و اخترکاوان،.1387
در همین رابطه مینیاتوریست ها، شعرا و ادبا، پزشکان، محتسبین، فقها، نقاشان، معماران، متصدیان تاسیسات و صنعتگران در حل مشکلات حمام مطلوب، اعمال نظر نموده و باعث پیشرفت، توسعه و عظمت آن گشتند. در نهایت این توجه و تاکید بر گرمابه ها، منجر به شکل گیری فضایی شامل سه بخش جدا از هم (بینه، میاندر، گرمخانه) و حمام خوب وسیع الفضا شد و با ایجاد تزییناتی همچون کاربندی، مقرنس و فرم های شکسته در آن از طنین صدا و همچنین چکیدن قطرات آب از سقف کاسته شد.[5]
سیر تحول گرمابه ها در ایران
در بررسی گرمابه های ایران چهار دوره مختلف را میتوان از هم تفکیک نمود:
الف) دوره اول: گرمابه های قبل از صفویه.
ب) دوره دوم : گرمابه های دوره صفویه تا اواسط قاجار.
پ) دوره سوم: گرمابه های اواخر قاجار تا دوران معاصر.
ت) دوره چهارم : گرمابه های معاصر.
تحولات در گرمابه ها از زمان صفوی تا اواسط قاجار بطئی بوده است و از این دوره آثار ارزشمند بسیاری همچون حمام وکیل و حمام گنجعلیخان باقی مانده است. در اواخر قاجار با یک خودباختگی فرهنگی، معماری گرمابه ها سیر انحطاط را طی نموده و به شدت آلوده شدند.[6] در پی آلوده شدن گرمابه ها و مشکلات بهداشتی ایجاد شده در آنها، از اواخر قاجار به بعد و به دنبال تقلید از غرب ساخت اولین حمام های دوشی در ایران -که شاید توسط ممتحن الدوله به سال 1298 قمری مطابق با 1258 شمسی در اراضی متصل به باغ سپهسالار باشد- آغاز شد.این روش ساخت احتمالا از حمامی در طرابوزان ترکیه اقتباس شده است.[7] با ورود لوله فلزی، اتصالات، شیرآلات و قیرگونی از خارج و جایگزین شدن سوخت فسیلی به جای چوب، در گرمابه ها تحول بزرگی رخ می دهد. در این دوره، خزینه گرمابه ها منبع آب گرم شده و به وسیله لوله در بخشی از گرمخانه که گود گردیده (جهت سوار شدن آب) به دوش مرتبط می شود. با این وجود، تحول عمده در حمام های درون منازل صورت می پذیرد. تا آن زمان حمام و توالت در بخشی از حیاط مستقر بوده و فاصله ای با فضای زندگی داشته است و در زمان های بعد به فضای زندگی می چسبد. در این دوره حمام، فرم خود را - که شامل بینه با سکویی که زیر آن خالی است و محل دوش که همان گرمخانه است و به وسیله میان در (در این حال تبدیل به یک در با ورقه حلبی میشود) به بینه مرتبط می گردد- حفظ می کند، سپس سکو حذف و خود بینه و گرمخانه تبدیل به یک فضا می گردد و نهایتا حمام های امروزی به وجود می آید که به آن سرویس گفته می شود و شامل آویز جهت آویختن حوله و لباس، دوش، وان، توالت ایرانی و فرنگی، بیده و دستشویی می شود.
بهترین نمونه های گرمابه در دوره دوم ساخته شده اند. در این دوره معماران هوشمند ایرانی علی رغم تمام محدودیت ها (سوخت، سوار شدن آب به گرمابه، دفع فاضلاب، سلسله مراتب شستشو و تغسیل)، با بهره گیری از امکانات و طراحی مناسب در پلان، نما، مقاطع و به ویژه مقاطع شهری، به ساخت و ارایه بهترین نمونه ها پرداختند. از این رو، آنچه در این تحقیق مورد توجه و تحلیل قرار گرفته است، گرمابه های دوره دوم یعنی گرمابه های دوره صفویه تا اواسط دوره قاجار می باشد.
معماری گرمابه های ایران
گرمابه ها از جمله ابنیه مهم شهری بوده که معمولا در مراکز محلات و یا در مجاورت راسته های بازار و یا گذرهای اصلی احداث می شده است.[8] در ساخت گرمابه ها از پلان چهار ایوانی و گنبد اصلی و در بعضی دیگر از پلان چهار ایوانی کم
عمق و به کارگیری ستون در بینه و گرمخانه استفاده شده است.[9] گرمابه نیز همچون سایر بناهای معماری ایرانی از الگوهای فضایی معینی تشکیل گردیده است. این بناها به لحاظ اینکه محیطی نسبتا بسته می باشند و ارتباط کمتری با محیط اطراف خود دارند، در مقایسه با سایر بناهای ایرانی از الگوهای کم و بیش مشابه ای برخوردارند و عوامل اقلیمی مختلف مانند آفتاب، باد و موقعیت جغرافیایی تاثیر چندانی در نحوه استقرار، شکل کالبدی و تقسیم فضاهای داخل حمام نداشته است. اگرچه باید توجه شود که در مناطق گرم و خشک و خصوصا سرد، جهت حفظ حرارت داخل گرمابه، کالبد ساختمان تا حد امکان در داخل زمین قرار می گرفته است و در کرانه سواحل دریای خزر و سواحل جنوبی کشور به دلیل رطوبت و بالا بودن سطح آب های زیرزمینی، گرمابه ها در عمق کمتری از زمین قرار می گرفته اند.[8]
به طور کلی، گرمابه ها از سه قسمت اصلی بینه، میاندر و گرمخانه تشکیل می شده که علاوه بر برآوردن نیازهای عملکردی خود، پاسخگوی فعالیت های جانبی دیگری نیز بوده اند. گرمابه های قدیمی، چه بزرگ و چه کوچک، دارای هشتی ورودی، بینه، میاندر، گرمخانه، خزینه و فضاهای جنبی گرمخانه بوده اند و فضاهای الگویی در قالب سلسله مراتب معینی در کنار هم قرار می گرفتند.
