بخشی از مقاله
شرکت های سهامی
مقدمه
تا پايان قرن هجدهم ميلادي، واحدهاي انتفاعي يا به صورت مؤسسات انفرادي و يا به صورت شركتهاي غير سهامي يعنو با مالكيت چند نفر شريك تأسيس ميگرديدند. به علت اوضاع مساعد سياسي در اروپا در قرن هفدهم و هجدهم و پيشرفت علوم، مخصوصاً علوم تجربي و استفاده كاربردي از آنها در معيشت افراد بشر، مثلاً در كشاورزي، استفاده از ماشين تخمپاشي و استفاده از نيروي بخار در ماشينها همگي باعث پيدايش انقلاب صنعتي در جهان كه در اواخر قرن هجدهم شروع شده و همچنان تداوم يافته، گرديده است.
همزمان با پيشرفت علوم تجربي، كشورهاي اروپايي معروف ، شروع به گسترش قلمرو تجارتي خود نموده و علاوه بر تسلط بر بازارهاي اروپايي ديگر، مستعمرات خود را بسط و توسعه دادند، در نتيجه عوامل فوق، سرمايهداران براي استفاده بيشتر به فكر استفاده از پولهاي اندك مردم افتاده و اقدام به تأسيس شركتهاي سهامي كردند و بدين ترتيب در سال 1830 ميلادي اولين شركت سهامي به كار انداختن سرمايههاي نقدي در مقياس وسيعتر به منظور كسب سود بيشتر و حفظ سرمايههاي افراد ميباشد، زيرا در شركتهاي غير سهامي و مالكيت فردي ميزان سرمايه به كار انداخته شده كم و از طرفي ريسك از بين رفتن سرمايه مالكين آن بيشتر ميباشد.
در صورتي كه در شركتهاي سهامي ميزان سرمايه و تعداد مالكين شركت ميتواند خيلي بيشتر از شركتهاي غيرسهامي ميباشد و خطر از بين رفتن سرمايه نيز اولاً كاهش يافته و ثانياً باعث از بين رفتن تمام سرمايه اشخاص نميگردد. بديهي است كه تأسيس شركتهاي سهامي به دليل مزاياي متعددي كه نسبت به ساير شركتهاي ديگر دارد سال به سال افزايش يافته و از طرف ديگر شركتهاي سهامي تكامل يافته و امروزه شركتهاي سهامي عام كه در تمام دنيا مهمترين شركتها را تشكيل ميدهند، تبلور تكامل شركتهاي سهامي ميباشند.
تعريف شركت سهامي
شركت سهامي شركتي است كه سرمايه آن به سهام تقسيم شده و مسئوليت صاحبان سهام محدود به مبلغ اسمي سهام آنهاست.
انواع شركتهاي سهامي
تقسيمبندي شركتهاي سهامي از نظر قانون تجارت به شرح زير است:
الف) شركت سهامي عام: شركتهايي كه مؤسسين آنها قسمتي از سرمايه شركت را از طريق فروش سهام به مردم تأمين مي كنند، شركت سهامي عام ناميده ميشود.
ب) شركت سهامي خاص: شركتهايي كه تمام سرمايه آنها در موقع تأسيس توسط مؤسسين تأمين گرديده است، شركت سهامي خاص ناميده ميشود.
حقوق صاحبان در شركتهاي سهامي
منافع متعلق به صاحبان واحد تجاري از طريق محاسبه تفاوت بين داراييها و بدهيها اندازهگيري ميشود. به همين دليل، حقوق صاحبان سهام در يك واحد تجاري را منافع و علايق باقيمانده نيز تعريف كردهاند. حقوق صاحبان سهام بيانگر انباشت خالص آورده صاحبان سرمايه به اضافه منافع ثبت شدهاي است كه باقي مانده است. حقوق صاحبان سهام به عنوان منافع باقي مانده جدا از داراييها و بدهيها واحد تجاري نيست بلكه معادل خالص داراييهاست. مبلغ حقوق صاحبان سهام ثابت يا مشخص نيست بلكه ميزان آن به قابليت سودآوري واحد تجاري بستگي دارد. چنانچه واحد تجاري سودآور باشد حقوق صاحبان سهام افزايش مييابد و در غير اين صورت كاهش مييابد.
حقوق صاحبان سهام در شركتهاي سهامي عموماً از اجزاء زير تشكيل ميشود:
1. سرمايه ـ سهام (سرمايه قانوني يا ثبت شده)
2. صرف سهام (پرداخت علاوه بر مبلغ اسمي سهام)
3. سود (زيان) انباشته
هنگام تهيه ترازنامه در صورت وجود صرف سهام مبلغ آن با سرمايه قانوني جمع شده و از جمع آن سرمايه پرداخت شده حاصل ميگردد.
صرف سهام
صرف سهام معمولاً در اثر موارد زير حاصل ميشود:
1. دريافت مبلغي بيش از مبلغ اسمي سهام
2. تبديل اوراق قرضه يا سهام ممتاز قابل تبديل به سهام عادي
3. دريافت مبلغي بيش از مبلغ اسمي هنگام فروش مجدد سهام خزانه و يا توزيع سهمي كه ارزش آن بيش از مبلغ اسمي سهام باشد.
4. كاهش مبلغ اسمي سهام عادي
5. كمك بلاعوض دارائي ها به شركت توسط سهامداران و يا دولت
تقسيم سود (سود (زيان) انباشته)
حساب تقسيم نشان دهنده انباشت سود در شركتهاي سهامي منهاي مبلغي كه به عنوان سود سهام بين سهامداران تقسيم شده و اندوختهها ميباشد. سود در پايان هر دوره مالي به حساب تقسيم سود منتقل ميگردد.
حقوق مكتسبه در رابطه با تملك سهام
اگر شركتي فقط داراي يك نوع سهام باشد، صاحبان سهام معمولاً از حقوق مشخصي كه در رابطه با نسبت سهام آنها ميباشد برخوردارند كه عبارتند از:
1. حق انتخاب هيأت مديره
2. حق دريافت سود سهامي كه توسط مجمع عمومي تصويب، يا توسط هيأت مديره پس از تصويب اعلام ميشود.
3. حق تقدم در خريد سهام اضافي در شرايطي كه صاحبان سهام ديگر تصميم به فروش سهام خود داشته باشند و يا اينكه ميزان سهام خود را افزايش دهد.
4. حق دريافت دارائي يا وجه نقد به تناسب سهام خريداري شده هنگام انحلال شركت
سهام عادي و سهام ممتاز
وقتي كه فقط يك نوع سهام شركتهاي سهامي انتشار مييابد لذا اين نوع داراي حقوق مكتسبه فوقالذكر بوده و به سهام نامگذاري ميگردد كه ممكن است با نام يا بينام باشد. تعدادي از شركتهاي سهامي به منظور براورد نيازهاي ساير سرمايهگذاران ممكن است دو يا چند نوع سهام را با امتياز گوناگون در رابطه با هر يك از آنها انتشار دهند. بنابراين آن دسته از سهامي كه داراي امتيازات مشخصي نسبت به سهام عادي هستند سهام ممتاز ناميده ميشوند.
خصوصيات سهام ممتاز
بيشتر سهام ممتازي كه از جانب شركتها صادر ميشوند داراي خصوصيات زير ميباشند:
1. داشتن اولويت در دريافت سود سهام با نرخ يا مبلغي مشخص
2. اوليوت در دريافت دارائيها هنگامي كه شركت به هر عنوان تصفيه مي گردد.
3. اختيار شركت صادر كننده سهام ممتاز در مطالبه يا بازخريد آن
سهام ممتاز جمع شونده و سهام ممتاز غير جمع شونده
در بيشتر موارد سهام ممتاز با شرط انباشت سود صادر ميگردد. به عبارت ديگر وقتي سهام ممتاز جمع شونده ميباشد كه اگر تمام يا قسمتي از سود سهام در يك يا چند دوره مالي پرداخت نگردد آن قسمت كه پرداخت نشده است بايد در دوره پرداخت، قبل از پرداخت هر گونه سود به سهام عادي كليه سودهاي معوق سهام ممتاز پرداخت گردد.
سود معوق سهام ممتاز به عنوان بدهي شركت شناخته نميشود. زيرا هيچگونه تعهدي تا زماني كه هيأت مديره پرداخت سود سهامي را اعلام ننمايد ايجاد نخواهد شد. در صورت كه هيچگونه سود به سهام ممتاز پرداخت نگردد سود سهام عادي نيز پرداخت نميشود. لذا پرداخت سود به سهامي عادي موكول به پرداخت سود معوق سهام ممتاز و همچنين سود سال جاري اين سهام ميباشد. بنابراين مبلغ سود معوق ممتاز در تراز نامه و يا دفاتر منعكس نميشود ليكن اين موضوع از نقطه نظر سرمايهگذاران و بستانكاران مهم بوده و بايد افشاء گردد. افشاء سود معوق در يادداشتهاي ضميمه صورتهاي مالي انجام ميشود.
جهت نشان دادن اهميت موضوع شركت سهامي را به سه نوع سهام به شرح زير در نظر بگيريد:
20.000 سهام ممتاز جمع شونده 1000 ريالي 7% 20.000.000
80.000 سهام ممتاز غير جمع شونده 250 ريالي 8% 20.000.000
20.000 سهام عادي 1000 ريالي 20.000.000
شركت فوق الذكر در سالهاي اول، دوم و سوم فعاليت خود سودآور نبوده و سود سهام طي اين سه سال پرداخت نشده است. در سال چهارم سود قابل توجهي تحصيل شده و به همين علت در پايان سال چهارم تصميم گرفت 9.000.000 ريال سود سهام پرداخت نمايد. در اين شرايط دارندگان سهام ممتاز جمع شونده و سهام عادي سود سهام بيشتري در مقايسه با سهام ممتاز غير جمع شونده دريافت مينمايند.
شرح سهام ممتاز جمع شونده 7% سهام ممتاز غير جمع شونده 8% سهام عادي
سود معوق سهام ممتاز
سود سهام ممتاز در سال چهارم
سود سهام متعلق به سهام عادي
جمع سود سهام پرداخت نشده (1) 4.200.000
(2) 1.400.000
(3) 1.600.000
(4) 1.800.000
5.600.000 1.600.000 1.800.000
4.200.00 = 3 × (7%×20.000.000) (1)
1.400.000 = 7% × 20.000.000 (2)
1.600.000 = 8% × 20.000.000 (3)
1.800.000 = (1.600.000 + 5.600.000) - 9.000.000 (4)
سهام ممتاز داراي حق رأي و بدون حق رأي (با مشاركت در سود و بدون مشاركت در سود)
سهام ممتاز معمولاً بدون حق شركت در مجامع عمومي و دادن رأي ميباشد مگر اينكه روي ورقه سهام ممتاز مشخصاً اجازه حضور در مجامع و داشتن حق رأي نوشته شده باشد. در عمل سهام ممتاز داراي حق رأي، كمتر انتشار مييابد.
سهام ممتازي كه داراي حق كامل شركت در مجامع و رأي ميباشد با سهام عادي در سود پس از اينكه سود سهام عادي با نرخي برابر سود سهام ممتاز پرداخت شده سهيم ميباشد. به طور مثال فرض كند كه شركتي در سال جاري 6% سود به سهام ممتاز 1000 ريالي داراي حق مشاركت كامل خود پرداخت نموده و همچنين سود سهامي معادل 60 ريال نسبت به هر سهم عادي نيز كه 1000 ريال مبلغ هر سهم ميباشد پرداخت شده است حال اگر سود اضافي وجود داشته باشد (پس از پرداخت 6% به سهام ممتاز و 60 ريال به هر سهم عادي) مبلغ اضافي به نسبت مساوي بين سهامداران عادي و ممتاز بايد تقسيم شود.
سهام ممتاز قابل تبديل
شركتهاي سهامي به منظور جلب توجه سرمايهگذاران اين اختيار را به خريداران سهام ممتاز ميدهند كه در صورت تمايل سهام ممتاز خود را به سهام عادي يا سنتي كه هنگام انتشار سهام تعيين ميشود تبديل نمايند در بعضي موارد قابليت تبديل سهام ممتاز به سهام عادي طبق قرار قبلي در مدت معيني امكانپذير ميباشد. همچنين ممكن است زمان تبديل نامحدود و يا تبديل در زمان معيني در آينده مشخص گردد.
سهام ممتاز قابل مطالبه
در بعضي موارد طبق شرايط هنگام صدور سهام ممتاز به اختيار شركت صادر كننده، سهام بعداً قابل مطالبه بوده و بهاي آن هنگام مطالبه از جانب شركت پرداخت ميگردد. صدور اينگونه سهام ممتاز به نفع شركت فروشنده سهام است زيرا كه سرمايه لازم را از طريق انتشار سهام ممتاز قابل مطالبه كسب نموده و پس از رفع نياز ميتواند سهام را دريافت و مبلغش را بازپرداخت نمايد. اين مبلغ هنگام انتشار سهام روي ورقه سهم مشخص ميگردد و معمولاً چند درصدي بيشتر از مبلغ اسمي سهام ممتاز ميباشد.
سهام ممتاز قابل بازخريد
در بعضي موارد بازخريد سهام ممتاز توسط شركت صادر كننده در تاريخ و مبلغي مشخص طبق قرارداد اجباري است و در آن زمان مبلغ تعهد شده توسط شركت بايد پرداخت گردد.
در مواقعي نيز مطالبه سهام ممتاز و تعيين تاريخ آن در اختيار دارندگان سهام ممتاز ميباشد. ويژگي سهام ممتاز قابل بازخريد اين است كه تعيين مدت و كنترل زمان بازخريد در اختيار شركت صادر كننده سهام نميباشد (برخلاف سهام ممتاز قابل مطالبه)
عمليات حسابداري مربوط به تشكيل شركت
تا زماني كه شركتهاي سهامي تشريفات قانوني خود را طي ننموده و به ثبت نرسيدهاند نميتوانند دفاتر قانوني براي ثبت عمليات قبل از تأسيس داشته باشند. به همين مناسبت هيأت مؤسس دفتر غير رسمي براي خود تهيه نموده و عمليات قبل از ثبت شركت را در آن ثبت مينمايد. پس از ثبت شركت و انتقال سرمايه نقدي به حساب جاري شركت در بانك و سرمايه غير نقدي به شركت دفتر هيأت مؤسس بسته ميشود. لذا پس از ثبت شركت و دريافت دفاتر قانوني حسابهاي زير در دفاتر اصلي افتتاح ميشود:
شرح بدهكار حساب بستانكار حساب مبلغ
1. افتتاح حساب جاري در بانك و انتقال سرمايه نقدي پرداخت شده از حساب شركت سهامي ... ... در شرف تأسيس به آن بانك، حساب جاري شماره سرمايه سهام مبلغ پرداخت شده بابت سرمايه
2. تحويل سرمايه غير نقدي آورده شده توسط سهامداران دارائي (جاري سا غير جاري) سرمايه مبلغ ارزيابي شده توسط كارشناس رسمي
3. ثبت تعهد صاحبان سهام (مبلغي كه در آينده پرداخت ميشود). تعهد صاحبان سهام سرمايه كل مبلغ تعهد شده
4. پس از مطالبه شركت از سهامداران دائر كه پرداخت تعهد سهام و پرداخت آن از حساب آنها بانك ـ حساب جاري شماره ... ... تعهد صاحبان سهام معدل مبلغ دريافت شده از سهامداران
حسابهاي دفتر كل براي سرمايه
سرمايهگذاري توسط صاحبان سهام معمولاً نياز به دو نوع حساب دارد:
1. حساب سرمايه (سهام)
2. صرف سهام
ثبت عمليات سهام نقدي در دفتر روزنامه
در رابطه با انتشار و فروش سهام عمليات زير در دفتر روزنامه انجام ميگيرد:
صندوق (بانك) 10.180.000.
سرمايه ـ سهام ممتاز 10.000.000
صرف سهام ممتاز 180.000
ثبت عمليات مربوط به انتشار و فروش 10.000 سهم ممتاز جمع شونده 8%، 1000 ريالي به 018/1 ريال
بانك حساب جاري ... 20.600.000
سرمايه ـ سهام عادي 20.000.000
صرف سهام عادي 600.000
ثبت عمليات مربوط به انتشار و فروش 20.000 سهم عادي 1000 ريالي به 030/1 ريال
كسر سهام
اگر سهام شركتي كمتر از مبلغ اسمي به فروش برسد مابهالتفاوت مبلغ دريافتي و مبلغ اسمي به بدهكار حسابي به نام كسر سهام منظور ميگردد كه در ترازنامه (قسمت حقوق صاحبان سهام) به عنوان يك مبلغ منفي از حقوق صاحبان سهام كسر ميگردد. در ايران سهام كمتر از مبلغ اسمي آن توسط شركتهاي سهامي ممنوع ميباشد.
تعهد پرداخت قسمتي از مبلغ سهام
اغلب انتشار سهام از طريق پذيرهنويسي صورت ميگيرد كه مستلزم تعهد پرداخت قسمتي از مبلغ سهام آينده ميباشد و عموماً تا پرداخت كلي مبلغ سهام ورقه سهام صادر نميگردد.
مثال: ثبت تشكيلا شركت سهامي با انتشار 10.000 سهم عادي 500 ريالي مشروط بر اينكه هنگام پذيرهنويسي 50% مبلغ اسمي پرداخت شود.
بانك حساب جاري... 25.000.000
تعهد صاحبان سهام عادي 25.000.000
سرمايه سهام عادي پذيرهنويسي 50.000.000
به طوري كه ملاحظه ميشود كليه پذيرهنويسان يك دوم مبلغ سهام خود را نقداً پرداخت نمودهاند، حال اگر كليه تعهد كننندگان به جز دارندگان 1000 سهم باقيمانده قيمت سهام را هنگام مطالبه شركت پرداخت نمايد عمليات زير در دفتر روزنامه به ثبت ميرسد:
بانك حساب جاري... 24.500.000
تعهد صاحبان سهام عادي 24.500.000
عدم پرداخت تعهد توسط صاحبان سهام
مبلغ پرداخت نشده سهام (تعهد صاحبان سهام) بايد در مدت تعيين شده در اساسنامه از جانب شركت مطالبه گردد. اگر پس از مطالبه، هيچگونه پرداختي صورت نگيرد و يا شركت نتواند آن را وصول نمايد مبلغ پرداخت نشده همچنان در حساب بدهي سهامدارن متعهد باقي خواهد ماند ليكن شركت ميتواند اينگونه سهام را در صورتي كه در بورس اوراق بهادار پذيرفته شده باشد از طريق بورس و گرنه از طريق مزايده به فروش رسانده و از حاصل فروش سهام كليه هزينههاي مترقبه به انضمام خسارت تأخير (ديركرد) را برداشت و باقيمانده را (در صورتي كه وجود داشته باشد) به سهامداري كه به تعهد خود عمل ننموده پرداخت نمايد.
با توجه به موارد فوق در صورت عدم پرداخت تعهدات توسط صاحبان سهام و فروش مجدد سهام ثبتهاي زير در دفتر روزنامه صورت ميگيرد.
بانك حساب جاري شماره... 1.000.000
تعهد صاحبان سهام 500.000
بستانكار متفرقه 500.000
ثبت فروش سهام سهامداراني كه به تعهدات خود عمل ننمودهاند:
بستانكار متفرقه 500.000
بانك حسابداري شماره ... 500.000
ثبت صدور چك شماره... ... در وجه سهامدارن قبلي كه به تعهدات خود عمل ننمودهاند
ماهيت حساب تعهد صاحبان سهام
از نقطه نظر شركت سهامي تعهد صاحبان سهام يك دارايي قلمداد ميگردد (يك حالت خاص از مطالبات) و به همين دليل به بدهكار حسابي به نام تعهد صاحبان سهام (ممتاز يا عادي) منظور ميگردد. نقطه نظر ديگري نيز وجود دارد و بعضي از حسابدارن عنوان ميكنند كه تعهد صاحبان سهام به عنوان دارائي محسوب نشده و بايد به عنوان يك حساب متقابل در قسمت حقوق صاحبان سهام ترازنامه نشان داده ميشود. اينان ميگويند كه دريافت آن قسمت از قيمت سهام كه توسط پذيرهنويسان تعهد گرديده متحمل نيست و مورد ترديد قرار دارد، زيرا كه شركت كالا يا خدمتي به آنها ارائه نداده است. در جواب نظريه فوق ميتوان به عنوان يك حالت خاص اين مورد را عنوان نمود كه تعهد صاحبان سهام براي شركت يك حق قانوني ايجادمي نمايد و معمولاً مبلغ تعهد شده تماماً وصول ميگردد.
سهام غير نقدي
وقتي كه سهام در مقال دريافت دارائي هاي ديگر به جز وجه نقد صادر ميگردد اينگونه سهام را سهام غير نقدي مينامند. هنگامي كه بعضي سهامدارن آورده غير نقدي داشته باشند قيمت مبادله عبارت خواهد بود از قيمت جاري دارائيهاي مورد نظر كه به تأئيد كتبي كارشناس رسمي وزارت دادگستري رسيده باشد. مسئوليت قبول ارزش دارائيهاي غير نقدي در مقابل دريافت سهام با مجموع عمومي مؤسس مي باشد.
علاوه بر مسئله فوق مشكل ارزيابي وقتي ايجاد ميشود كه شركت بخواهد تعدادي از سهام خود را با خدمات انجام شده از جانب اشخاص مبادله نمايد. (به طور مثال تعدادي از سهام را به جاي حقالزحمه به وكيل شركت بدهد) در اين شرايط قيمت بازار چنين خدمتي ميتواند وسيله مناسبي جهت ارزيابي باشد.
انتشار سهام به صورت مجموعه
روش ارزش نسبي: در روش ارزش نسبي اگر سهام به صورت مجموعه منتشر شود مبلغ دريافتي بابت انتشار آن با توجه به ارزش متعارف آن در روش ارزش نسبي سرشكن شده و در دفاتر ثبت ميگردد.
مثال: شركت سهامي نمونه 500 سهم ممتاز با ارزش اسمي 50 ريال و 1000 سهم عادي 10 ريال به صورت مجموع منتشر نموده مبلغ 45000 ريال بابت آن دريافت نمود. ارزش بازار سهام ممتاز هر سهم 60 ريال، ارزش بازار سهم عادي 20 ريال ميباشد. نحوه ثبت آن به روش زير است:
اوراق بهادار ارزش بازار تخصيص به نسبت ارزش متعارف بازار
500 سهم ممتاز 60 × 500 30.000 27000
100 سهم عادي 20 × 100 20.000 18000
وجوه نقد (بد) 45000 45000
سهام ممتاز 25000 2000=25000-27000
صرف سهام ممتاز 2000
سهام عادي 10.000
صرف سهام عادي 80000=10.000-18000
روش تفاضلي
حال اگر ارزش متعارف سهام قابل تعيين نباشد از روش تفاضلي استفاده ميشود. در روش تفاضلي ابتدا سهامي كه ارزش متعارف آن نامشخص است تخصيص مييابد با توجه به مثال فوق اگر ارزش متعارف سهام عادي 20.000 ريال باشد نحوه تخصيص آن به شرح زير است:
وجو نقدي دريافتي بابت اتشار سهام 45000
ارزش متعارف سهام عادي (1.20000) 20.000
25000
وجوه نقد 45000
سهام ممتاز (5500) 25000
سهام عادي(10100) 10.000
صرف سهام عادي 10.000
روش ارزش اسمي
در صورتي كه ارزش بازار هر يك از انواع سهام امكانپذير نباشد بر اساس ارزش اسمي آنها تخصيص مييابد.
ارزش اسمي سهام ممتاز 500 ريال 50×500 25000
ارزش اسمي سهام عادي 10 ريال 10×100
وجوه نقد 45000
سهام ممتاز 25000 32.142=45000×
سهام ممتاز 7.142
سهام عادي 10.000 12.858=45000×
صرف سهام عادي 2.858
ايجاد محدوديت در سود قابل تقسيم
نحوه پرداخت سود قابل تقسيم توسط مجمع عمومي تعيين ميشود و اگر مجمع عمومي در خصوص نحوه پرداخت تصميمي نگرفته باشد هيأت مديره نحوه پرداخت را تعيين خواهد نمود. سود قابل تقسيم عبارت است از سود خالص مالي شركت منهاي زيانهاي سالهاي مالي قبل و اندوخته قانوني و ساير اندوختهها به علاوه مانده سود قابل تقسيم سالهاي قبل كه تقسيم نشده است. با وجود اين هيدت مديره شركت ممكن است
به منظور پيشبيني زيانهاي احتمالي در آينده و يا نياز به منابع مالي محدوديتهايي در قسمتهاي از سود قابل تقسيم ايجاد نموده و آنها را به حسابهاي جداگانهاي منتقل نمايد.