بخشی از مقاله
پیل سوختی و سوخت هیدروژنی
پیلهای سوختی فنآوری جدیدی برای تولید انرژی هستند که بدون ایجاد آلودگیهای زیست محیطی و صوتی، از ترکیب مستقیم بین سوخت و اکسیدکننده، انرژی الکتریکی با بازدهی بالا تولید میکنند. به طور کلی پیل سوختی وسیله ایست که سوخت (مانند هیدروژن، متانول، گاز طبیعی، بنزین و…) و اکسیدان (مانند هوا و اکسیژن) را به برق، آب و حرارت تبدیل میکند.
پیل سوختی یک مبدل انرژی شیمیایی به انرژی الکتریکی است. این تبدیل مستقیم بوده و بنابراین از بازدهٔ بالایی برخوردار است. در واقع میتوان گفت که در این تبدیل از عمل عکس الکترولیز آب استفاده میگردد، به عبارت دیگر از واکنش بین هیدروژن و اکسیژن، آب، حرارت و الکتریسیته تولید میگردد.
عملکرد پیل سوختی مانند باتری نیست که انرژی را ذخیره کند بلکه پیل سوختی حالتی از انرژی را به حالت دیگری تبدیل میکند، به طوری که در این تبدیل مواد داخل پیل مصرف نمیشوند. گاز هیدروژن به دلیل تمایل واکنش دهندگی بالا، فراوانی و عدم آلایندگی محیط زیست، به عنوان سوخت ایدهآل در پیلسوختی مورد استفاده قرار میگیرد.
واکنش در آند H2 ۲H+ + ۲e
واکنش در کاتد O2 + 4H+ + 4e - 2H2O
واکنش کلی ۲H2 + O2 2H2O
براى سرعت بخشیدن به روند انجام واکنش یاد شده و تولید جریان برق از کاتالیزور استفاده مى شود. بهترین کاتالیزور این واکنش «پلاتین» است. شکل ظاهرى همه پیل سوختى ها به هم شبیه است . دو الکترود مثبت(آند) و منفی(کاتد) اجزاى سازنده آن را تشکیل مى دهد که به دور یک الکترولیت(جامد یا مایع) پیچیده شده اند. یک مدار خارجى دو الکترود را به هم اتصال داده و الکترون هاى اطراف مدار را به جریان الکتریسیته تبدیل مى کند. درحقیقت واکنش شیمیایى میان عناصر اکسیژن و هیدروژن در پیل سوختى سبب تولید انرژى پاک مى شود. تنها محصول جانبى حاصل از این فرآیند، آب است. در پیل هاى سوختى مختلف از سوخت هاى مختلف استفاده مى شود و الکترولیت هاى متفاوتى در آنها به کار مى رود.
انواع پیل سوختی
پیلهای سوختی در انواع زیر موجود میباشند: پیلهای سوختی براساس نوع الکترولیت استفاده شده در آنها به پنج نوع اصلی طبقه بندی میشوند.
• پیل سوختی الکترولیت پلیمر یا غشاء مبادله کننده پروتون (PEFC)
• پیل سوختی قلیایی (AFC)
• پیل سوختی اسید فسفریک (PAFC)
• پیل سوختی کربنات مذاب (MCFC)
• پیل سوختی اکسید جامد (SOFC)
لازم به ذکر است که پیل سوختی متانول مستقیم (DMFC)۶ از خانوادة پیل سوختی PEFC است. پیلهای سوختی بر اساس دمای عملکرد ، دارای دامنة دمایی از ۸۰ برای (PEFC) تا ۱۰۰۰ برای (SOFC) میباشند. پیلهای سوختی دمای پایین (PEFC ،PAFC ،AFC) دارای حاملهای یونیH+ ویا OH- هستند که انتقال یون از میان الکترولیت وانتقال الکترونها از طریق مدار خارجی را به عهده دارند ، و در پیلهای سوختی دمای بالا مانند الکترولیت کربنات مذاب (MCFC) و الکترولیت اکسید جامد (SOFC) ، جریان الکتریکی به ترتیب از طریق یونهایCO۳۲- و O۲- انتقال مییابد. در پیلهای سوختی اکسید جامد (SOFC) یا سرامیکی رسانش یون در الکترولیت معمولاً در دمای بین ۶۰۰ تا ۱۰۰۰ درجه سانتیگراد انجام میشود.
مزایا
مزایای پیلهای سوختی بطور کلی عبارتاند از:
• بازده بالا
• سازگاری با محیط زیست
• سادگی سیستم از نظر تعمیر و نگهداری
• تنوع در سوخت مصرفی
• عدم آلودگی صوتی به سبب نداشتن قسمتهای متحرک
• طراحی و ساخت توانهای کوچک (میلی وات ) تا بزرگ (مگاوات)
• امکان استفاده از سوختهای فسیلی و پاک، مدولار بودن
• قابلیت تولید همزمان حرارت و الکتریسیته و استفاده در کاربردهای تولید غیرمتمرکز انرژی
معایب
• به مواد بیشتر و فرآیندهای سریعتری نسبت به دیگر پیلها نیاز دارد.
• ممکن است در مدت طولانی کار ، گرما مشکلاتی چون ناسازگاری عناصر و افت انرژی را موجب شود.
• در صورت استفاده از سوخت ناخالص ، کار و گرمای بیش از حد موجب رسوب کربن و در نهایت مسمومیت پیل میگردد.
زمینههای مختلف استفاده از پیلهای سوختی:
از پیلسوختی میتوان در زمینههای مختلفی برای تولید انرژی استفاده کرد، که معمولترین آنها عبارتند از:
۱- حمل ونقل (خودروهای سواری و وسایط نقلیه عمومی): امروزه همه تولیدکنندگان عمده خودرو بر روی تولید تجاری خودروهای پیل سوختی سرمایهگذاری کردهاند. پیلهای سوختی میتوانند به عنوان مولد انرژی در اتوبوسها، قایقها، هواپیماها و حتی دوچرخهها نیز استفاده شوند
۲- نیروگاهها (نیروگاههای متمرکز و غیرمتمرکز اعم از خانگی، تجاری، صنعتی): پیلهای سوختی نسبتاً آرام و بیصدا هستند لذا جهت تولید برق محلی مناسباند. علاوه بر کاهش نیاز به گسترش شبکه توزیع برق، از گرمای تولیدی از این نیروگاهها میتوان جهت گرمایش و تولید بخار آب استفاده نمود.
۳- وسایل الکترونیکی قابل حمل (تلفنهای همراه، رایانههای شخصی و …): باتریها برای بسیاری از وسایل قابل حمل مانند کامپیوترهای کیفی و تلفنهای همراه نامناسباند. باتریها پرهزینه، سنگین و مزاحم هستند و اغلب در بدترین مواقع به شارژ نیاز دارند. پیشرفتهای اخیر در فنآوری پیل سوختی ممکن است به حل این مشکل بینجامد. چند گروه پژوهشی در حال ابداع «ریز پیلهای سوختی» هستند که به تلفنهای همراه امکان میدهد در حالت آماده برای هفتهها کار کنند.
۴- صنایع نظامی: پیلهای سوختی که در دمای پایین کار میکنند در تانکها، زرهپوش و خودروهای نظامی استفاده میشوند. چون در این دسته از پیلهای سوختی هیچ قطعه متحرکی وجود ندارد پس کم صدا بوده و از آنجایی که در درجه حرارت پایین نیز کار میکنند ردیابی این خودروها نسبت به خودروهای با موتور درونسوز مشکلتر خواهد بود.
بحث استفاده از سلولهای سوختی (پیل سوختی) ، و همچنین استفاده از هیدروژن به عنوان سوخت، از بحثهای داغ تحقیقات پژوهشگران حوزهی انرژی است. پیلهای سوختی فنآوری جدیدی برای تولید انرژی هستند که بدون ایجاد آلودگیهای زیست محیطی و صوتی، از ترکیب مستقیم بین سوخت و اکسیدکننده، انرژی الکتریکی با بازدهی بالا تولید میکنند. پیل سوختی یک مبدل انرژی شیمیایی به انرژی الکتریکی است. این تبدیل مستقیم بوده و بنابراین از بازده بالایی برخوردار است. در واقع میتوان گفت که در این تبدیل از عمل عکس الکترولیز آب استفاده میگردد، به عبارت دیگر از واکنش بین هیدروژن و اکسیژن، آب، حرارت و الکتریسیته تولید میگردد. هر سلول در پیلهای سوختی از سه جزء آنُد، کاتُد و الکترولیت تشکیل شدهاست. (+)
یکی از راههای مدرن تامین انرژی، استفاده از هیدروژن به عنوان سوخت است. استفاده از اینگونه انرژیها در اول راه است و سرمایهگذاری و تحقیقات زیادی بر روی هیدروژن به عنوان سوختی که توجیه اقتصادی داشته باشد، انجام میشود. هیدروژن به دلیل مزایایی که دارد، مورد توجه محققان قرار گرفته است. اکنون میخواهیم مروری کلی بر روی هیدروژن به عنوان یک سوخت داشته باشیم و برخی خواص و ویژگیهای هیدروژن را با دو رقیب قدرتمندش یعنی بنزین و گاز طبیعی مقایسه کنیم.
محتوای انرژی هیدروژن:
محتوای انرژی به صورت مقدار انرژی در واحد جرم سوخت تعریف میشود. در بین سوختهای رایج، هیدروژن از محتوای انرژی بالایی برخوردار است. به عنوان مثال، انرژی یک کیلوگرم هیدروژن برابر با ۲٫۴ گیلوگرم گاز طبیعی و ۲٫۷ کیلوگرم بنزین است. البته با توجه به اینکه چگالی هیدروژن کمتر از گاز طبیعی و بنزین است، برای ذخیره سازی هیدروژن نیاز به مخازن بزرگتری است. حجمی از هیدروژن که از نظر محتوای انرژی، با مقداری بنزین معادل باشد، چهار برابر بنزین حج اشغال خواهد کرد!
آلایندگی هیدروژن:
هیدروژن آلاینده نیست و ورود آن به اتمسفر و یا آب و خاک، مشکل خاصی را ایجاد نمیکند و ماده خروجی از خودروهای هیدروژنی آب است و با محیط زیست سازگار میباشد اما استفاده از سوختهای فسیلی همچون گاز و بنزین، آلودگیهای زیست محیطی در پی خواهد داشت. ترکیبات سمیای همچون ترکیبات آروماتیکی و یا سرب و جیوه که ممکن است در بنزین وجود داشته باشد، میتواند صدمات شدیدی را به جانداران و محیط زیست بزند. گاز طبیعی هم با اینکه ۶۰% مونو اکسید کربن کمتری نسبت به بنزین دارد، اما آلایندگی آن نسبت به هیدروژن بسیار زیاد است.
رنگ، بو و مزه هیدروژن:
هیدروژن بدون بو و رنگ و مزه است و نشتی آن فقط با حسگرهای خاصی قابل تشخیص است. گرچه گاز طبیعی هم بدون بو و رنگ و مزه است اما با اضافه کردن ترکیبات مرکاپتان به گاز طبیعی، گاز طبیعی بوی خاصی میگیرد تا افراد از نشتی آن آگاه شوند. به دلیل مسموم شدن کاتالیستهای پیل سوختی توسط ترکیبات گوگردی، نمیتوان مرکاپتانها را به هیدروژن اضافه نمود.
اشتعال پذیری هیدروژن:
هیدروژن، سوختی با ضریب نفوذ بالا و مولکولهای کوچک است که به راحتی آتش نمیگیرد. هیدورژن در غلظتهای بالا با مقداری کمی گرما، مشتعل میشود اما معمولا در هنگام تصادفات به دلیل اینکه هیدروژن ضریب نفوذ بسیار بالایی نسبت به گاز طبیعی دارد، قبل از آنکه آتش بگیرد، به سرعت در محیط پخش میشود.
محدوده اشتعال پذیری هیدروژن:
هیدروژن محدوده اشتعال پذیری زیادی دارد و میتواند در نسبتهای ۴% تا ۷۵% بسوزد اما با توجه به نسبت محدوده اشتعال پذیری و نسبت حجمی بنزین و گاز طبیعی برای سوختن، خطر هیدروژن بیشتر از گاز طبیعی و کمتر از بنزین میباشد.
قابلیت انفجار هیدروژن:
اکنون بحث روشهای ذخیرهسازی هیدروژن از مباحث داغ به شمار میرود. هیدروژن تا زمانی که به تنهایی در مخزن باشد، انفجار رخ نمیدهد. حضور یک اکسید کننده مانند اکسیژن با غلظت حداقل ۱۰% به صورت خالص و یا ۴۱% به صورت هوا، میتواند سبب انفجار مخزن هیدروژن شود اما با توجه به اینکه بنزین در غلظتهای بسیار پایینتر قابل انفجار است، خطر انفجار مخزن هیدروژن کمتر از بنزین است و اگر محیط اطراف باز باشد، خطر انفجار هیدروژن به دلیل ضریب نفوذ بالایی که دارد، بسیار کمتر از بنزین است.
شعله هیدروژن:
شعله هیدروژن آبی کمرنگ و تقریبا نامرئی است و به صورت متمرکز و عمودی است و همین موضوع سبب ایمنی بیشتر هیدروژن نسبت به بنزین است زیرا در صورتی که مخزن ذخیره هیدروژن سوراخ شود، شعله هیدروژن از مخزن فاصله میگیرد و به صورت متمرکز و عمودی و با سرعت زیادی میسوزد و در عرض کمتر از دو دقیقه کل ذخیره هیدروژن به اتمام میرسد اما با کوچکترین نشتی در مخزن ذخیره بنزین، انفجار رخ خواهد داد و آتش به اطراف سرایت خواهد کرد.