بخشی از مقاله
چکیده:
توجه دوباره بشر امروزی به معماری بومی- که به دور از تخصصهای آکادمیک، درپاسخگویی به نیازهای انسانی در ارتباط تنگاتنگ با محیط طبیعی و شرایط اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی شکل می گیرد- حاکی از اهمیت و ارزش آن بویژه در شهرهای سنتی ایران است که بخش عظیمی از ابنیه این مرز و بوم را تشکیل می دهند. معماری بومی با ویژگیهای منحصر بفردخود در برگیرنده حوزه های مختلفی است که یکی از مهمترین آنها به کار گیری مصالح بوم آورد است.در تقریباً همه جا طبیعت موادی را برای ساخت در اختیار قرار داده است. چون این مواد به فراوری یا حمل نیاز کمی دارند، هزینههای اقتصادی و زیست محیطی کم است.
بعضی منابع تجدیدپذیرند - مانند درختان و کاه - و بعضی چنان فراوانند که تقریباً پایان ناپذیر محسوب میشوند - مانند سنگ و ماسه - . برای توسعه پایدار لازم است که منابع مالی محدود محلی به جای خروج از منطقه در داخل آن هزینه و در بین اهالی محل توزیع شود. همچنین دانش فنی در زمینههای مختلف از جمله ساختمان در منطقه گسترش یافته و باقی بماند. از سوی دیگر موادی چون سنگ، سفال، آجر و چوب به ساختمان کیفیت "بومی" یا تعلق به محل میدهد که این خوشایند و دلپذیر است. در این مقاله با محور قرار دادن مصالح پایدار و بومی، به عنوان بارزترین الگو، مزایای استفاده از آن را در بافت های سنتی ایران مشخص می کند. روش به کار گرفته شده توصیفی- تحلیلی می باشد
واژههای کلیدی:پایداری،مصالح بومی،مصالح پایدار،بهینه سازی انرژی، بافت سنتی
-1 مقدمه
در سالهای اخیر به دلیل پیچیدگی و تحولات روزافزون جامعهجهانی عامل انرژی نقش مهمی دراقتصادوسیاست کشورها ایفا نموده است وپیگیری دقیق دور نمای انرژی و اتخاذ راهکار مناسب از مولفه های اصلی حفظ ثبات و قدرت سیاسی هر دولتی محسوب میشود ؟علاوه بر این مشکل محدودیت منابع انرژی از یکسوورشدسرسام آورمصرف انرژی از سوی دیگر، علاوه بر خطر اتمام سریع منابع فسیلی، کره زمین رابا تغییرات تمهیدآمیزو برگشت ناپذیراکولوژی مواجه کرده است؟بحث محدودیت منابع گریبانگیر کلیه کشورهای صنعتی، توسعه یافته ودرحال توسعه می باشد ؟لذا در راستای سیاستهای بین المللی در زمینه توسعه پایدار،بهینه سازی مصرف انرژی نقش قابل توجهی را ایفا می نماید؟امروزه به جرات می توان گفت مهمترین بحرانی که بشر با آن دست به گریبان است بحران انرژی است و هرچه زمان می گذرد این بحران خود را بیشتر نشان می دهد.
تمامی این بحرانها درکشورمانیز وجود دارد علاوه بر آنکه افزایش جمعیت روز به روز نیاز به انرژی را افزایش می دهدبنابراین یکی ازمهمترین دغدغه های مسئوولان کشور مدیریت انرژی استکه به دو قسمت مدیریت تولید و مدیریت مصرف تقسیم می شود .باتوجه به نقش معمار به عنوان طراح ساختمان در مصرف بهینه انرژی و کاهش اتلاف انرژی لازم است تا میزان تبادل حرارت را درقسمتهای مختلفساختمان مورد بررسی قرار دهیم .میزان اتلاف حرارت از طریق قسمتهای ساختمان مانند دیوار ه ها، بام، کف و بازشوها به عواملی چون میزان عایق کاری حرارتی، سطح پوشش و اختلاف دمای داخل و خارج ساختمان دارد.
-2هدف تحقیق:
بر خلاف آنچه امروز متداول است، گذشتگان مدبر و فرهیخته این مرز و بوم، با عنایت به آموزه های دینی و فرهنگی خود، قدمهای بزرگی در زمینه بهینه سازی مصرف مصالح و صرفه جویی در بکارگیری آن ها برداشته اند. ایشان صرفه جویی و بهینه سازی را نه تنها یک امر حرفه ای بلکه یک ضرورت عقیدتی و مذهبی می دانستند و تمام همّ خود را در این مسیربه کار می بستند. سوابق تاریخی ایران در زمینه معماری نمونه های بسیاری از این فن آوری های بومی را در بر دارد. در معماری بومی ایران، هیچ عنصری بیهوده و زاید نیست و در حقیقت عملکردی و بجا بودن از اصول اولیه این معماری محسوب می×شود. گذشتگان ما شعار » کمتر بیشتر است« را نه در حذف زیبایی های بنا، بلکه در حذف بیهودگی های آن می دانستند و به نتایج در خور توجهی در این زمینه دست یافته اند.در این تحقیق بر آنیم که جایگاه تاثیر گذار مصالح سنتی که در جایگاه پایداری در منابع محسوب می شوند را مورد توجه قرار دهیم.
-3جایگاه مصالح:
برآوردن نیازهای ساختمانی در طول تاریخ فنی ایران به نوبه خود گزینش روشهای ساختمانی و مصالح ساختمانی خاص را ایجاب می نموده است. لذا مصالح ساختمانی دارای نفوذ عمده ای در تکوین و تکامل فرمهای ساختمانی در ایران بوده اند. همچنین مقتضیات جغرافیایی و جوی را نیز می باید جزو عوامل موثر در سیر تاریخی کاربرد و یا منسوخ شدن انواع مصالح ساختمانی به شمار آورد.گل به صورت بی شکل یکی از نخستین نوع مصالح ساختمانی است. سیر تکاملی مصالح خاکی از گل بی شکل تا آجرهای لعابدار و کاشی ها در ایران تاریخی پیوسته داشته بطوری که مصالح گلی و آجری در بیشتر فرمهای ساختمانی ایران بکار رفته است. به جهت کمبود چوب در برخی مناطق و نیز تنوع فرمی مصالح آجری، سازندگان می توانسته اند سازه ها را به انواع فرمهای هندسی که دارای زیبایی مورد نظر نیز باشند بسازند. - پیرنیا، - 1384
سنگ و مصالح سنگی نیز از دیدگاه فنی و روانی به فرمهای ساختمانی موجودیتی همیشگی، پایدار و استوار می بخشیده اند. در ساختمانهای دوره های هخامنشی مصالح سنگی به صورت بلوکهای بزرگ بدون ملات رویهم قرار داشته و با بست های چوبی و آهنی به یکدیگر پیوند می یافته است . پیدایی و رواج انواع ملات های ساختمانی مثل گل، گچ، آهک، ساروج و سیمان نیز در سیر تکاملی و رواج فرمهای ساختمانی در ایران بهره برجسته ای داشته است. از طرفی مصالح چوبی در ایران دارای سیر تاریخی ویژه ای هستند بطوری که شواهد تاریخی بیانگر وفور چوب در ایران در دورانهای باستان و حتی تا زمان هخامنشیان بوده است. بسیاری از ستونهای قصرهای شوش و تخت جمشید و پاسارگاد و نیز تمامی تیرهای این ساختمانها از چوب بوده است.
بعدها با تغییرات آب و هوایی و از بین رفتن جنگلها از میزان چوب و کاربرد آن بصورت مصالح اصلی ساختمانی کاسته شد. با این حال در دوره های اشکانی و ساسانی و اسلامی کاربرد چوب به صورت عنصر فرعی در ساختمانها ادامه یافت. یکی از کاربردهای اصلی چوب در آن ساختمانها بهره وری از آن بگونه مهار و کلاف ساختمانی بوده است. فلزاتی چون فولاد نیز به صورت بست های آهنی برای پیوستن قطعات ساختمانی و نیز جهت ساخت ابزار آلات ساختمانی و ماشینها مورد استفاده داشته است. سرب نیز در دوره های هخامنشی و ساسانی برای محکم نمودن پیوندهای آهنی و نیز تقویت بتن پایه پل ها بکار می رفته است.
مصالح ساختمانی باید با توجه به شرایط آب و هوایی محل انتخاب شود. برای مثال در آب و هوای گرم و خشک نوع مصالح به کار رفته در میزان آسایش حرارتی ساکنان ساختمان تأثیر زیادی دارد. در این اقلیم مصالح ساختمانی به نحوی باید انتخاب شوند که در مقابل گرما مقاومت زیادی داشته و از ظرفیت حرارتی بالایی برخوردار باشند. البته اگر اقلیم بسیار گرم باشد، تنها با عایقکاری حرارتی با مصالح دارای مقاومت حرارتی زیاد به آسایش حرارتی دست یافت. از جمله مصالحی که سازندگان بنا در مناطق گرم و خشک استفاده میکنند گل و مشتقات آن است زیرا این نوع مصالح با آب و هوای خشک تطابق دارد.شایان ذکر است که گل مورد نیاز، از خاک همان محل پس از کودبرداری زمین به دست میآید که این امر موجب میشود تا با استفاده از مصالح محلی، مصرف انرژی کاهش یابد.
به این ترتیب نیازی به صرف انرژی زیاد برای حمل مصالح ساختمانی از نقاط دیگر به مکان مورد نظر نیست. علاوه بر این ساخت و ساز در هنگام تولید مصالح و عدم دورریزی تأثیر منفی بر محیط پیرامون نخواهد داشت. موضوع مهم دیگر در امر ساخت بنا، ضخامت مصالح جدارهای خارجی است. ضخامت جدارها باید به گونهای باشد که با ایجاد تاخیر در انتقال حرارت، بتواند در مقابل انتقال گرما به داخل ساختمان مقاومت کند. همچنین رنگ مصالح به کار رفته در بنا بایستی روشن باشد تا بتواند مقدار زیادی از انرژی خورشید را منعکس نماید.رنگ روشن خاک رنگ مناسبی برای مصالح انتخابی در منطقه گرم و خشک است.استفاده از خشت دارای مزایای زیر است: آلودگی محیط زیست ایجاد نمیکند. ارزان است.
ذخیره جرم حرارتی، خواص انتقال حرارتی بهینه برای گرمایش زمستانی و سرمایش تابستانیدارد. چون خاک مناسب برای ساخت وساز در اکثرمناطق مسکونی جهان وجود دارد. چون معمولاً تنها فرآوری حداقلی برای مصالح خاکی نیاز است. تولید میتواند محلی و غیرمتمرکز باشد وساخت مسکن به طریق خودیاری انجام شود و هزینهها پایین نگاه داشته شود. تولید بلوکهای خشتی تنها 1 درصد از انرژی مورد نیاز برای تولید آجر یا سیمان پرتلند را لازم دارد. ساختمان سازی با خشت عموماً نیاز به نیروی کارگر زیاد دارد، بنابراین به اقتصاد محلی کمک میکند. انتقال صوتی بسیارکم است. خاک میتواند برقراری تعادل رطوبتی در داخل ساختمان را بهتر از هر مصالح ساختمانی سنتی دیگری انجام دهد. یکی از خصوصیتهای ویژه خشت آن است که میتوان آن را در ابعاد مدولار تولید کرد. مزیت دیگراستفاده ازخشت آن است که ملات چسباننده آن، یعنی گل - به ضخامت 1/2 تا 2/5 سانتیمتر - به سرعت خشک میشود. سرعت اجرای آن در مقایسه با چینه یا خاک کوبیده بیشتر است. - خدابنده، - 1384
