بخشی از مقاله
چکیده:
از زمان ظهور انقلاب صنعتی و رشد تکنولوژیکی جوامع ، استفاده خارج از کنترل از منابع طبیعی و انرژي هاي تجدید ناپذیر و آلودگی هاي زیست محیطی , مشکلات زیادي را به بارآورده است و ازآنجاکه عرصه ساخت وساز ,درصد زیادي از منابع انرژي را مصرف می کند لذا مقوله طراحی و معماري پایدار نیز در این سالها از اهمیت اجرایی خاصی برخوردار شده است.
در این میان با مراجعه به معماري سنتی و بومی می توان راه حل ها و راهکارهاي اجرایی را یافت که در همسازي و تطابق با تعاریف امروزي توسعه پایدار می باشند.این مقاله تلاش دارد تا ضمن تشریح معماري پایدار ,ارزشهاي معماري بومی در اقلیم گرم و خشک ایران در خلق فضاهاي همساز با اقلیم و محیط زیست را شناسایی نموده و از این طریق امکان بازآفرینی و احیاي این راه حل ها و تکنیک هاي هوشمندانه را در فرآیند طراحی و معماري پایدار امروزي عملی نماید.
1 مقدمه :
اگر بخواهیم از محتواي منشور و قطعنامه هاي جهانی در خصوص بحرانهاي زیست محیطی، شروط توسعه پایداررا بازگو کنیم ، باید اشاره کنیم که توسعه اي پایدار خواهد بود که ضمن پاسخگویی به نیازهاي امروز بشر تهدیدي براي نسل آینده به جهات تأمین نیازهایش ایجاد ننماید در واقع توسعه پایدار با محوریت انتقال سالم و بدون تخریب منابع و امکانات زیست محیطی به نسل هاي آتی می باشد و به جرأت می توان گفت که بزرگترین میراثی است که هر نسل براي نسل آینده به جاي می گذارد
توسعه پایدار عمدتاً در 3 حیطه داراي کارکرد می باشد: -1 پایداري محیطی -2 پایداري اقتصادي و -3 پایداري اجتماعی و اگر چه ارتباط تنگاتنگی مابین این حوزه ها وجود دارد اما پایداري محیطی در ارتباط با معماري از اهمیت زیادي برخوردار است و از آنجایی که طبق آمار جهانی ساختمان ها و خانه ها به تنهایی یک ششم منابع آبی دنیا، یک چهارم چوب برداشت شده دنیا و دو پنجم سوخت هاي فسیلی و مواد تولید شده دنیا را مصرف و نصف گازهاي گلخانه اي دنیا را تولید می کنند؛ لذا بنا بر خطرات زیست محیطی اشاره شده،این چالش معماران رابه چاره اندیشی و رعایت موازین پایداري در طراحی معماري واداشته است .
در خصوص معماري پایدار ذکر این نکته الزامی است که جدا از رعایت مسائل زیست محیطی و موضوعاتی که بیشتر جنبه کمی و مادي موضوع توسعه را مطرح می نمایند، پایداري اجتماعی و فرهنگی و توجه به ساحت هاي معنوي و غیر مادي انسان و جامعه نیز از اهداف مدنظر توسعه پایدار است، با این توضیح اصلی ترین موضوع و اهدافی که معماري پایدار به دنبال رعایت و تأمین آنها می باشد عبارتند از:
تطابق با محیط زیست و سازگاري با بستر طرح
همسازي با اقلیم و حداکثر استفاده از قابلیتهاي طبیعی
مصرف بهینه و کاهش اتلاف منابع انرژي غیرقابل تجدید
استفاده از مواد و مصالح غیرآلاینده و قابل برگشت به چرخه طبیعت
احترام به کاربران و دخالت ومشارکت آنها در طرح
تأمین نیازهاي پایه اي انسان و اجتماع و ایجاد محیطی سالم براي نسل هاي آینده
با سیري در معماري سنتی و بومی کشورمان خواهیم دید که در بسیاري موارد این معماري در مقوله هایی که با موازین توسعه پایدار همراستا می باشندرویکرد اجرایی بسیارمناسبی داشته است و با گذري بر پهنه بندي ها و وجود تنوع اقلیمی در این سرزمین در می یابیم که پاسخگویی به این تنوع و وفاق و سازگاري با شرایط آب و هوایی از اصلی ترین عوامل شکل بخشی به معماري بومی و سنتی کشورمان بوده است، عاملی که به جرأت می توان ادعا کرد یکی از ویژگی هایی که معماري ایران می تواند به آن افتخار کرده و به عنوان شاخصی هویت بخش در سطح جهانی مطرح باشدراهکارهاي طراحی اقلیمی می باشد.
جدا از بسترهاي فنی ، تکنیکی و اجرایی در معماري بومی این سرزمین ، باید اذعان داشت که این معماري سند پیوستگی و پایداري ارزشهایی بوده که در آن با اتکا به موازین دینی ، عرفی ، فرهنگی ، اخلاقی و اجتماعی رقم خورده است؛ خصایص جمع گرایی این جوامع و در اغلب اوقات نداشتن تاریخ تولد و بی نام و نشان بودن اثر و نیز احترام به نقش تک تک افراد جامعه در خلق آثار، معماریی را به وجود آورده که به صورت خودجوش متبلور شده است
با ذکر این نکته که خودجوش نه به معناي تصادفی بودن بلکه به معناي طبیعی بودن آن می باشد زیرا که در معماري بومی هیچ چیز تصادفی نبوده و بر عکس هرگونه گزینشی در نهایت سختگیري و دقت انجام می گرفت؛ در معماري بومی کشورمان نوع جهان بینی و نگرش دینی و مذهبی افراد جامعه در اکثریت قریب به اتفاق مناسبات اجتماعی و حقوقی افراد و حتی در شکل گیري معماري از ذهنیت وکانسپت اولیه گرفته تا تبلور حجمی طرح تاثیر گذاشته که هم به صورت ابعاد پنهان و هم ابعادي آشکار متجلی شده است، فرد مسلمان با تکیه به آموزه هاي دینی و قرآنی میدانست که اسرافکاران برادران شیطانند و طبق حدیث پیامبر اسلام زمین را باید به مانند مادران خود ارج بنهد لذا هیچ چیزي را بیهوده و بدون سودمندي نمی ساخت و ضمن صرفه جویی در نعمات خدادادي ملزم به احترام به محیط وآلوده نکردن طبیعت بود.
حتی در باور معمار مسلمان مفهوم شکر نعمت هاي خدا نه تنها به صورت لفظی بلکه باید جنبه اي عملکردي به خود می گرفت لذا همواره در تلاش بود تا مصالح ، موادو منابع را در جهت کمال مطلوب آنها و با حداکثر بهره وري و درست مصرف کند واقعیت التزام و پایبندي این جوامع در احترام و حفاظت از محیط زیست از همین باورها، عقاید و آموزه هاي دینی و عرفی و اجتماعی بود و تعهد آنها به رعایت این موضوعات از» مرام نامه« نانوشته ي آنها نشأت می گرفت نه مثل امروز که با صدور این همه »قطعنامه« باز هم هماهنگ ساختن جامعه در التزام به قوانین اجتماعی با مشکل روبرو می شود.
متأسفانه زنجیره ي تداوم این شیوه هاي پاك و بی آلایش و آن تعهدات نسبت به محیط و همزمان با دوره ما و به بهانه صنعتی شدن و کمرنگ شدن آن ارزشها از هم گسست و ما که امروز هم از »اصل خویش« دور مانده ایم و هم در درك جنبه هاي گوناگون مدرنیته سرگردان مانده ایم باید حسرت جوییدن »روزگار وصل خویش« را بخوریم اما خوشبختانه بسیاري از جنبه ها و مظاهر و مفاهیم آن نوع زندگی و آن نوع معماري هنوز هم قابلیت تبلور در شرایط زمانی و مکانی جامعه ي ما را دارند و به گفته دکتر منصور فلامکی» معماري بومی چیزي نیست که ما نتوانیم امروز بیافرینیم و چیزي نیست که دیگران بسیار پیش از ما ساخته و دیگر کسی را توان آفرینش آن نباشد« لذا به کارگیري محتوایی و حتی شکلی آن معماري در بسیاري از مشکلات اشاره شده می تواند به مدد معماري امروز ما بیاید .
2 مصادیق و جلوه هاي توسعه پایدار در معماري بومی ایران :
در شناخت و بررسی ویژگی هاي معماري بومی در خصوص موضوع پژوهش باید به کشف مهمترین ایده ها و تکنیک هاي بکار رفته در این معماري بپردازیم و به نوعی از »مهندسی معکوس« بهره بگیریم که به معنی فرآیند اکتشاف فن آوري و ایده هاي به کار رفته در یک دستگاه، شیئی و یا سیستم می باشد که با تعمیم آن در ابنیه و ساختمان ها می توانیم با تحلیل عملکرد، ساختار و کیفیات ساختمان هاي طراحی شده نوعی مهندسی معکوس معمارانه را خلق کنیم که در نهایت این فرآیند معمولاً با ایجاد تغییر در پارامترهاي شکل دهنده اثر با توجه به مقتضیات زمانی ، مکانی، فنی ،فرهنگی و غیره و خلق اثري جدید منتهی می شود و یا همان محصول و اثر با توجه به تداوم کارآیی آن می تواند درزمان حال نیز مورد استفاده قرار خواهدگرفت .
اگر چه تنوع و تعدد اقلیمی ایران باعث شده در هر پهنه اقلیمی نوعی معماري پاسخگو به شرایط تابش آفتاب، دماي هوا، رطوبت هوا و جریان هوارا شاهد باشیم ، اما نظر به ویژگی هاي خاص و منحصر فلات مرکزي و اقلیم گرم و خشک ایران و اینکه در این حوزه بیش از اقلیم هاي دیگر با حداکثر میزان محدودیت و شرایط سخت محیطی مواجه هستیم و این پهنه بیشترین مساحت را نسبت به سایر پهنه هاي دیگر داردلذا تأکید اصلی پژوهش درحیطه این حوزه می باشد
مهم اینکه انواع محدودیت ها از قبیل بارندگی و رطوبت بسیاراندك و پوشش گیاهی بسیار کم، اختلاف زیاد درجه حرارت شب و روز و گرماي زیاد و تابش شدیدآفتاب در روز همراه بادهاي گاهاً توأم با گرد و غبار که شرایط بسیار ناگواري در این ناحیه بوجود آورده باعث بروز خلاقیت ها و راهکارهایی در معماري بومی گردیده که آن شرایط بسیار نامطلوب به مدد همین خلاقیت ها و درك عالی از محیط و امکانات و پتانسیل ها به شرایط قابل زیست ومطلوب بدل شده است ، و اگرچه در سایر مناطق کشور نیز راهکارها و رویکردهاي معماري چه از لحاظ کارکردي و چه اقلیمی بسیار قابل توجه هستند اما ویژگی هاي طراحی معماري در منطقه مرکزي ایران هم از لحاظ گستردگی پهنه و موقعیت مکانی که تقریباً مرکز ایران بوده و هم از لحاظ نحوه پاسخگویی و حل مشکلات و گذر از محدودیت ها باعث شده که حتی در سطح جهانی هم معماري این حوزه به عنوان شاخص و سمبل معماري کشورمان تلقی شود.
همان طور که پیشتر اشاره شد درمعماري بومی با آن خصوصیات جامع و ویژگی هاي متأثر از عوامل محیطی ، اجتماعی ، فرهنگی ، مذهبی ، فنی ، کارکردي ، زیبایی شناختی و غیره شاید اندکی از منطق به دور باشد که به صورت تک نگاري و تمرکز بر روي صرفاً موضوعاتی خاص بتوان کلیه جوانب این معماري را منعکس کرد
