بخشی از مقاله
چکیده
فضای مجازیِ شبکه های اجتماعی اینترنتی یکی از مهمترین ابزارها برای نمود یافتن اثرات جهانیشدن است. این فضای مجازی عرصه وسیعی از اطلاعات و نمودهای مختلف معنایی را ایجاد میکند. افراد در مواجهه با این فضا و تکثر منابع در ساخت هویت، دچاریک نوع سردرگمی میشوندو در مواجهه با این فضا دچار تردید و بلاتکلیفی میشوند. اگرچه شبکههای اجتماعی مجازی دارای تأثیرات مثبت و منفی می باشند، پژوهش حاضر تنها بر جنبههای بحرانزای این فرایند تأکید کرده است و یکی از آثار فضای مجازی شبکههای اجتماعی را در جوامع، به خصوص جوامع درحال گذار، ایجاد بحران هویت ملی و دینی میداند.
یافته های پژوهش نشان میدهد که براساس یک تقسیمبندی از نظر رده سنی ، نسل سوم بیشترین کاربران فضای مجازی در ایران هستند و بیش از نسلهای دیگر در معرض آثار ناشی از شبکههای اجتماعی مجازی قرار دارند. فضای مجازی نوعی از بحران هویت را در میان طیف گستردهای از جوانان بهوجود آورده و این بحران هویت در زمینههای فردی ناهمگونیهای هویتی را سبب شده و به نحوی تعادل اجتماعی را متأثر کرده است. همچنین شبکههای اجتماعی مجازی، باعث تغییرات اساسی در نهادهای هویتساز شدهاند و عوامل معناساز هویتی را دستخوش تغییر نمودهاند.
مقدمه
جوامع مختلف تحت تاثیر تحولات بسیار عظیم علمی- تکنولوژیک به سمت جامعه اطلاعاتی یا جامعه شبکهای در حال حرکتاند. جامعه شبکهای، جامعهای است که ساختار آن متاثر از فناوری است. گسترش صنعت ارتباطات و بهویژه فضای مجازی اینرنت و شبکههای اجتماعی سایبری باعث ایجاد بحران هایی درکشورهای مختلف بخصوص در کشورهای درحال توسعه یافته خواهد.فرضیه پژوهش حاضر نیز بر این اساس است که: شبکههای اجتماعی از طریق جهانیسازی شبکه ارتباط و تعاملات ناشی از آن، موجب تغییر در نظام ارزشی، هنجاری و نگرش نسل سوم، و زمینهساز بحران هویت در سطوح مختلف شده است.
در پژوهش حاضر، از نظریات حوزه بحران، بحران هویت با تکیه بر نظریات لوسین پای و دیدگاه مانوئل کاستلزدر مورد آثار گسترش فناوریهای نوین اطلاعاتی و ارتباطی بر زندگی اجتماعی استفاده شده است. روش مطالعه در این نوشتار، بهرهگیری از استدلالهای نظری و نیز متکی بر برخی شواهد تجربی از سایر تحقیقات صورت گرفته میباشد.شبکههای اجتماعی اینترنتی پایگاه یا مجموعه پایگاههایی هستند که امکانی فراهم میآورد تا کاربران بتوانند علاقهمندیها، افکار و فعالیتهای خودشان را با دیگران به اشتراک بگذارند و دیگران هم این افکار و فعالیتها را با آنان سهیم شوند.
به بیان کلی، هویت به درک و تلقی مردم از این که چه کسی هستند و چه چیزی برایشان معنادار است مربوط میشود. هویت ملی نیز از تعلق فرد به یک سرزمین و دولت ملی یا بهعبارتی به کشور خاصی سرچشمه میگیرد. بیتردید یکی از مسائل عمدهای که در سالهای بعد از انقلاب به ویژه در سالهای اخیر مسئولان مطرح کردهاند مسئله بحران هویت است. زمانی که فرد یا جامعه از عناصر هویتساز خویش مانند دین، زبان، نژاد، قومیت و فرهنگ آگاهی نداشته باشد و یا عناصر هویتی جایگاه خود را به عنوان شاخص-های شناخت یک جامعه از دست بدهد و عناصر دیگر نیز به جای آنها شناخته نشده باشد، فرد یا جامعه با بحران هویتی مواجه می-شود. با این اوصاف فرد برای خروج از این بحران بایستی به یافتن ارزشهای مثبت و پایدار در فرهنگ، مذهب یا ایدئولوژی خود گردد تا از درهم ریختگی و اختلال هویت که دائماً در رنج و عذاب است، رهانیده شود و هویت اصیل خویش را باز یابد.
از نظر بایندر، بحران هویت بر مبنای ذهنی، ولی نه همواره احساسی به عضویت در یک جامعه سیاسی اشاره دارد. ابتداییترین عوامل بحرانساز هویتی از تنش بین مفاهیم فرهنگی و روانشناختی، هویت شخصی، گروهی، تعریف سیاسی جامعه، ایستارها و ارزشهای حاکم و تناقضهای حاکم و تناقضهای پیش آمده از هویت ذهنی و سایر هویتها ناشی میشود. مشکل هویت در جوامع مختلف با روشهای متفاوت بروز کرده و امروزه به یک نگرانی جدی در حوزه سیاست تبدیل شده است. به اعتقاد بایندر، بحران هویت ضرورتا، بحران یک کشور نیست، بلکه بحران عصر ماست
به هر ترتیب، جوامع امروزی در فرایند گذار خود از بحرانهای متعددی، از جمله مشارکت، مشروعیت، توزیع، نفوذ و هویت عبور میکنند. نکته حائز اهمیت، پیچیدگی این بحران در دوره پساصنعتی است. این دوران با خصوصیات خاص خود که ناشی از فرایندهای ارتباطی نوین است، نوع جدیدی از بحران هویت را پیش روی جوامع - مانند ایران - قرار داده است.
بحران هویت وقتی رخ میدهد که یک جامعه در یابد که آنچه تا کنون بهطور دربست و بیچون و چرا به عنوان تعاریف فیزیکی و روانشناسانه »خودجمعی«اش پذیرفته است، تحت شرایط تاریخی جدید، دیگر قابل پذیرش نیست. از طرف دیگر، نیروهای تدریجی و غیرمهیجی، مانند گسترش ارتباطات جهانی، میتواند بنیان هویت یک جامعه سابقاً منزوی را از طریق آگاهسازی مردم آن جامعه از یک دنیای کاملاً نوین از لحاظ کنش سیاسی، متزلزل سازند.امروزه، در عرصه جامعه شناسی بحران هویت مسئلهای اجتماعی تلقی میشود. جامعهشناسانی، مثل کاستلز این پدیده را در پرتو جهانیشدن که نتیجه توسعه ارتباطات انسانی است بررسی کردهاند. با وجود اینکه بسیاری از جامعهشناسان این پدیده را جهانی مینامند، واضح است که آثار و تبعات این پدیده در کشورهای مختلف، متفاوت است.
بحران هویت درفضای مجازی شبکههای اجتماعی
.جوامع در حالگذار، عمدتا در حال سپری کردن و مواجه شدن با بحرانهای هویت دوره تاریخی خود معادل با دوره صنعتی شدن اروپا بودهاند.هویت در محیط مجازی به طور مشخص متفاوت با هویت در محیط واقعی است؛ زیرا تفاوت بین محیطها وجود دارد. شخص مختار است از هویت واقعیاش در محیط مجازی استفاده کند یا نکند. در محیط مجازی، شخص هویتش را در مسیری شکل میدهد که او میخواهد آن را در مقابل دیگران به نمایش بگذارد. بهعبارت دیگر، او هویتش را به دیگران تحمیل می-کند.
تامبا[15] سه ویژگی اینترنت و شبکههای اجتماعی را بیان میکند: به هم فشردگی فضا- زمان، حس نکردن مکان و محدوده-های محو شده و جماعت تغییریافته، باید توجه داشته باشیم که ضروری است هر انسانی در یک فضا یا زمان خاص قرار گرفته باشد
. امروز، دنیای واقعی با دنیای مجازی چنان در هم فرو رفته که تفکیک آن دو بسیار دشوار شده است. زمان، مفهوم مکانمند گذشته را ندارد. فرهنگها به شدت در هم ادغام شده و خلوص مکانی و زمانی دیروز خود را از دست دادهاند. بنابراین، طبیعی است که هویت در بند مکان- زمان و فرهنگ مکانمند و زمانمند در فضای جدید دچار بحران شود
شاید بتوان بحرانهای ناشی از گمنامی را در دو دسته تقسیم کرد: یک دسته بحرانهای کلی ناشی از مواجهه انسان با فضای مجازی است که از آن به اضطراب دیجیتالی یاد میکنند و دوم، بحرانهای ناشی از هویتهای مجازی.عاملی - 1382 - ، اضطراب را به سه دوره: اضطراب طبیعی، صنعتی و دیجیتالی تقسیم میکند. اضطراب دیجیتالی اضطرابی است که ناشی از ظهور صنعت ارتباطات همزمان و انفجار اطلاعات و مواجهه با انبوهی از دانستنیها و ندانستنیهاست که انسان را گرفتار ناتوانی در مدیریت ارتباط و بیتعادلی هم در حوزه ارتباطات درون فردی و هم در حوزه ارتباطات بین فردی میکند که جهان بیرونی و عینی انسان را تشکیل میدهد.
فرد هنگام استفاده از امکانات ارتباطی مجازی، هویت واقعی خود را که در سراسر زندگی واقعی با آن درگیر است، کنار میگذارد و با هویت جدیدی مواجه میشود. به این ترتیب، معناهای جدیدی وارد ذهن فرد میشود و هویت جدیدی در کنار هویت واقعی و قدیم او قد علم میکند که ذهن فرد را درگیر و دچار بحران میکند
فضای مجازی و بحران هویت در ایران
استفاده از اینترنت و شبکه های مجازی به ویژه در میان جوانان ایرانی شیوع زیادی پیدا کرده وبنابر یک تقسیمبندی نسلی، نسل سوم بیشترین کاربران اینترنتی در ایران اند و بیش از نسلهای دیگر در معرض آثار ناشی از اینترنت، از جمله مسائل هویتی و بحران هویتی قرار میگیرند. فارغ از شکافهای به وجود آمده ناشی از فرایند رسانههای نوین، شکاف نسلی موجود ناشی از تحولات ساختاری و جمعیتی جامعه ایران باعث شده است انتقال ارزشها و آموزهها در قالب سنت از نسلی به نسل دیگر با اختلال رو به رو گردد.
