بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از اعمال نیک و خیری که در جوامع مختلف بشری به دلیل تاثیرات خیر و ماندگارش مورد توجه قرار گرفته است وقف میباشد. وقف لطف بزرگی از جانب خدا نسبت به بندگانش میباشد، زیرا راهکاری برای جمعآوری توشه برای جهان آخرت است. در حقیقت وقف صدقه جاریه و دائمی برای انسانها میباشد. پدیده وقف، در دین اسلام پیشینهای به درازای اصل اسلام دارد و در گذشته و حال، در فرهنگ و تمدن مسلمانان نقشی موثر آفریده است.
از زمانی که علم فقه به صورت دانش مستقل در بین مسلمانان شکل گرفت، وقف به عنوان یکی از مهمترین اصول در این دانش مورد توجه و بررسی قرار گرفته و پیرو آن در حقوق مدنی کشورمان نیز جایگاهی را برای شور و بحث به خود اختصاص داده است.
علاوه بر حس نوع دوستی و کمک به همنوع که در ذات و اصل این عمل قرار گرفته، وقف در جامعه ما از رنگ و بوی دینی نیز برخوردار می-باشد و جنبه شرعی، فقهی و حقوقی وقف نیز باید مورد توجه باشد تا بتوان این کار خیر را به انجام رساند. به همین دلیل فقها و اندیشمندان شرایطی شرعی را برای صحت و کامل بودن وقف لازم میدانند که در کتاب قانون نیز بدان توجه شده و آن را بیان داشتهاند و هدف ما از این پژوهش بررسی و بیان این شرایط میباشد.
در این نوشتار که با روش کتابخانهای اطلاعات جمع آوری شده، به صورت توصیفی، تحلیلی نگاشته شده است و با رویکرد فقهی حقوقی به بیان شرایط وقف میپردازد.
از آنجا که تحقق وقف و صحت آن،متوقف برفرآیندی است که کاملا به اراده و اقدام شخص واقف مربوط میشود. در عین حال در فقه مواردی وجود دارد که حاکم اسلامی، میتواند در امور موقوفات، دخالت کند. با توجه به این فرآیند وجود شرایطی، لازمه صحت وقف میگردد که فقهای مذاهب اسلامی در مورد آن صحبت کردهاند و با توجه به شرع به قانونگذاری ان پرداختهاند و اگرچه در بعضی موارد با هم اختلاف نظرهایی دارند اما در کل اتفاق نظر در این موارد پررنگتر است.
با توجه به تمامی این امور،بررسی و دسته بندی شرایط وقف یکی از مسائلی است که باید مورد توجه قرار گیرد و موضوع نگارش این پژوهش را ایجاد نموده است. لذا در این پژوهش ابتدا به مفهوم لغوی و اصطلاحی وقف پرداخته شده، سپس انواع وقف را معرفی کرده و بعد از مشخص کردن ارکان و اصول مهم وقف، و تقسیم شرایط فقهی وقف به چهار دسته که عبارتند از: شرایط وقف، شرایط واقف، شرایط موقوفعلیه و شرایط موقوفه به بررسی و دسته بندی مهمترین و مشهورترین شرایطی که این اصول برای تحقق عمل وقف باید دارا باشند، پرداختهایم، و در پایان تاثیرات این خیر ماندگار را در ابعاد مختلف جامعه بیان داشته ایم. و از انجا که فروش موقوفه و اموال وقفی یکی از مسائلی است که فقها و حقوقدانان ان را مورد توجه قرار دادهاند به شرایطی که اجازه فروش مال موقوفه را ایجاد میکند نیز پرداخته شده است. در اخرین گام نتیجه میگیریم که برای تحقق و تکمیل عمل وقف باید شرایط فقهی و حقوقی خاص هریک از اصول ارکان وقف مورد توجه قرار گیرد تا این خیر به انجام رسد.
مقدمه
وقف از مختصات نظام حقوقی و اقتصادی اسلام است و دارای ویژگیهایی است. عمل وقف نوعی باقیات الصالحات است و مصداق یاری رسانی و کمک و انفاقی، عاری از هرنوع منت و تحقیر شخصیت دیگران است. در شرع هیچ محدودیتی برای وقف کننده وجود ندارد، تا زمانی که وقف مستلزم گناه و معصیت نباشد. با توجه به این ویزگیها امروزه عرصه وقف روبه گسترش است و برای نیل به این امور شرایطی برای وقف در نظر گرفته شده است.
به دلیل اهمیت موضوع وقف از نظر دینی و اجتماعی، فقه و حقوق مدنی برای تحقق عمل واقفان شرایطی را ازمنظر حقوقی و دینی مصوب و شرح دادهاند که همواره باید در طی این مسیر خیر به آن توجه نمود. در ادامه به بررسی وقف و شرایط صحت آن از لحاظ فقهی حقوقی پرداخته می-شود.
مفهوم شناسی وقف:
· مفهوم لغوی
وقف در اصل لغت عربی است. »وقف؛ مص. ]ع[ - وَق - ایستادن؛ اندکی درنگ کردن در بین کلام و دوباره شروع کردن؛ حبس عین ملک یا مالی و مصرف کردن منافع آن در اموری که واقف معین کرده است؛ آنچه که کسی از ثروت خود جدا کند تا در کارهای عام المنفعه از آن استفاده کنند.
• تعریف اصطلاحی
وقف عملی است حقوقی که شخص به موجب آن، مالی را از مالکیت خود خارج میکند و از هرگونه نقل و انتقال قراری و عهدی مصون نگه داشته، و منافع آن را در امور خیریه و خداپسندانه به طور دائم به جریان میاندازد. در ماده 55 قانون مدنی در تعریف وقف میخوانیم: » وقف عبارت است از تحبیس عین و تسبیل منفعت« و در کتابهای فقهی نیز همین معنا بکار رفته است: »احبس اصلها و سبل ثمرها«
گاهی از وقف به وصیت و صدقه جاریه نیز یاد شده است.
اقسام وقف
موقوفات از نظر مصارف دو نوع هستند : موقوفات عام و موقوفات خاص.
· وقف عام
وقف دارایی برای امورعام المنفعه است از احداث تاسیسات دینی تا انجام امورمذهبی مانند تأمین هزینه عزاداری امام حسین - ع - یا سایر معصومین ودیگر امورمذهبی گرفته تا اموراجتماعی مانند کمک به نیازمندان جامعه، احداث مدرسه، بیمارستان و غیره که جنبهی همگانی دارد.
· وقف خاص
وقف مال بر فرزندان و افراد خاص از بستگان است. به طور کلی وقف بر گروه مشخص و خاصی که از جانب واقف تعیین میگردد.
ارکان وقف
مرحوم علامه حلی چهار اصل را برای وقف بیان میکند: - 1 وقف، - 2 واقف، 3 - موقوفٌ علیه، - 4 موقوفه - ریاحی سامانی،1378،ص . - 46 برای صحیح بودن عمل وقف، این چهار اصل که به عنوان ارکان وقف نیز شناخته میشوند، باید دارای شرایطی باشند که این امر موضوع این پژوهش را شکل داده است و در ادامه به شرایط آن از دیدگاه شرعی و فقهی و مدنی میپردازیم.
شرایط اصول وقف
1 - شرایط وقف:
الف - تنجیز؛ از جمله شرایط وقف تنجیز است که گاهی از آن به جزم، تعبیر میشود. تعلیق یعنی مرتبط کردن و وابسته کردن مسئلهای به وجود یا نبود چیز دیگری و تنجیز در مقابل این عمل قرار میگیرد، به معنای رها کردن و آزاد گذاشتن چیزی، از هر قید و وابستگی به چیز دیگر.
ب - دوام؛ یکی دیگر از شرایطی که در فقه اسلامی برای صحت وقف در نظر گرفته شده، دائمی بودن وقف است. دوام به معنای ثبات و استمرار است و اگر شخصی چیزی را به صورت موقت خواست وقف نماید، نمیتوان آن را وقف نامید و در این صورت ثوابهایی که برای صدقه جاریه بودن آن برشمرده شده است، بیمعنا خواهد بود و شامل عمل وی نمیگردد
ج - اقباض: از دیگر شرطهایی که برای صحت و لزوم وقف برشمردهاند، اقباض موقوفه توسط موقوفعلیه یا نماینده آن است. عناصر تشکیل دهنده قبض عبارت است از: قرار گرفتن مال مورد نظر تحت اختیار طرف دیگر، و توجه طرف مذکور به قرار گرفتن مال موردنظر در اختیار خود. در نتیجه تا زمانی که موقوفه به صاحبان آن یا نمایندگان ایشان تحویل داده نشود، وقف محقق نمیشود و عمل بر طبق مفاد آن وقف صحیح نیست.به همین دلیل اگر پس از اجرای صیغه وقف و پیش از تحویل دادن، واقف از دنیا برود، وقف او محقق نخواهد شد
د - اخراج عن نفس: از دیگر شرایط لازم، که برخی برای صحت و تکمیل وقف معرفی کردهاند، »خارج کردن از تسلط« است، به معنای »بیرون کردن از تصرف شخصی«، یعنی تا زمانی که موقوفه در اختیار واقف است، و از تسلط خود بیرون نکند، وقف کامل نمیگردد
ر - لفظ صریح: به اجماع علمای اسلام، یکی از مهمترین شروط وقف بیان لفظی است که دلالت کامل و صریح برمقصود را به همراه داشته باشد که در بین اندیشمندان الفاظ گوناگونی برای وقف کردن مطرح است.
ز - نیت: نیت و قصد قربت از مهمترین ارکان عبادات به شمار میرود، و اگر این قصد قربت در اعمال عبادی محقق نگردد، آن عمل عبادی بی فایده خواهد بود.
در ماده 64 قانون مدنی، مشروع بودن وقف اینگونه مقررشده است: وقف بر مقاصد غیر مشروع باطل است. بند4 ماده 190 قانون مدنی نیز مقرر داشته که در هر معامله:
1. قصد طرفین و رضای آنها.
2. اهلیت طرفین.
3. موضوع معین که مورد معامله باشد.
4. مشروعیت جهت معامله.
- 2 شرایط واقف
»واقف:« وقف کننده، کسی است که مال خود را وقف میکند و به هنگام وقف باید از شرایطی برخوردار باشد.
فقیهان مسلمان درمورد واقف شرایطی را مطرح کردهاند، از آن جمله می توان به عقل، بلوغ و رضایت اشاره کرد. پیروان مذاهب اسلامی علاوه بر موارد ذکر شده موارد دیگری را نیز اضافه کردهاند که از آن جمله است:
1. مالکیت واقف بر موقوفه در زمان وقف
2. اختیار واقف در اجرای صیغه وقف و نحوه آن
3. نافذالتصرف بودن شخص وقف کننده در زمان انجام وقف
4. واقف باید بدون هیچ چشم داشتی این عمل را انجام دهد
