بخشی از مقاله
چکیده
گردوغبار یا ریزگرد تودهای از ذرات جامد ریز خاک یا کاه است که در هوا پخش شده و دید افقی را محدود می کند. آلودگی هوا به دلیل حضور ریزگردها باعث به خطر افتادن سلامت جامعه و آثار منفی زیست محیطی خواهد شد. از بین رفتن پوششهای گیاهی مهمترین عامل ایجاد پدیده ریزگردها میباشد. احیاء جنگلها و مراتع دست کاشت میتواند پدیده ریزگردها را کنترل کند.
کاشت گونههای گیاهی مقاوم به شوری و خشکی و سازگار با شرایط اقلیمی در کانون ریزگردها با جلوگیری از فرسایش خاک، حفظ رطوبت خاک، نفوذ آب باران به خاک، شکستن باد و افزایش رطوبت هوا باعث کنترل همیشگی این پدیده ناگوار خواهد شد. ضمن اینکه کاشت گونههای گیاهی با کاربرد غذایی، دارویی، صنعتی، زینتی و خوراک دام در کانون ریزگردها امکان بهرهبرداری اقتصادی از گونههای گیاهی کشت شده را نیز فراهم میکند.
در تحقیق حاضر با استفاده از منابع مختلف ابتدا 100 گونه درختی، درختچهای و بوتهای مقاوم به شوری و خشکی که نیمی از آنها بومی استان خوزستان و نیم دیگر بومی سایر نقاط خشک و بیابانی کشور بودند شناسایی شد. سپس 50 گونه برتر انتخاب و مورد ارزیابی قرار گرفت و درنهایت 30 گونه ایدهآل که گونههای تجربه شده بسیار مقاوم به تنشها بودند انتخاب و به منظور کاشت در کانونهای ریزگرد معرفی شد. همچنین، اصول طراحی و چیدمان درختان بادشکن و سایر گونههای گیاهی جهت مقابله با ریزگردها مورد بررسی قرار گرفت و بهترین مدل کاشت گونههای گیاهی یعنی مدل ترکیبی کاشت درخت، درختچه و بوته معرفی گردید.
.1 مقدمه
پدیده ریزگرد به صورت گسترده در مناطق بادخیز خشک و نیمه خشک عرضهای جغرافیایی نیمه گرمسیری در جهان رخ میدهد .
ریزگردها از سالیان بسیار دور در برخی نقاط جهان از قبیل شمال آفریقا، شمال چین، استرالیا، غرب آمریکا و خاورمیانه وجود داشته است - GEAS, 2013 - ؛ ولی در طی سالیان اخیر فعالیتهای انسانها باعث اختلال در چرخههای طبیعی زیستبوم و گسترش کانونهای ریز گردها در مناطق خشک جهان شده است
در کشورمان نیز پدیده ریزگردها طی یک دهه گذشته گسترش بیشتری داشته و بخصوص در جنوب غربی کشور شایعتر شده است. آلودگی هوا به دلیل حضور ریزگردها از طرفی باعث به خطر افتادن سلامت جامعه، بخصوص آسیب به بیماران تنفسی، افراد کمتوان و بیماران قلبی میشود و از طرف دیگر باعث تأثیر منفی بر رشد گونههای گیاهی، آسیب به اکوسیستم و اختلال در حمل و نقل و خواهد شد.
وقوع چنین شرایطی میتواند باعث مهاجرت مردم از مناطق مستعد ریزگرد شود. چهار عنصر اصلی طبیعت یعنی آب، خاک، باد و دما در ایجاد ریزگرد نقش دارند و بهصورت چرخهوار ریزگرد را ایجاد میکنند. بدین ترتیب که از بین رفتن پوشش گیاهی رطوبت را از سطح خاک خارج کرده و باعث خشک شدن و فرسایش خاک میشود؛ کاهش رطوبت، نبود پوشش گیاهی و تخریب خاک باعث افزایش درجه حرارت منطقه مذکور نسبت به مناطق مجاور خواهد شد و شرایط لازم برای شدت یافتن باد را ایجاد کرده و باعث تشکیل پدیده ریزگرد خواهد شد
بنابراین، تقویت چرخههای طبیعی زیست بوم و احیاء جنگلها و مراتع دست کاشت بهترین راهحل اساسی کنترل پدیده ریزگردها میباشد. با نگاهی به مناطق خشک و بیابانی نقاط مختلف ایران، بسیاری از گونههای گیاهی یافت میشوند که با حداقل بارندگی در طی سالیان دراز بقاء داشته و به رشد خود ادامه میدهند
اغلب گونههای گیاهی مناطق خشک و بیابانی مصارف صنعتی، دارویی، تزئینی و علوفه دام داشته و باعث کاهش تبخیر آب باران با افزایش نفوذ آب به زمین و جلوگیری از فرسایش خاک می-شوند. همچنین،گونههای درختی و پوششهای گیاهی میتوانند نقش بادشکن داشته و در برابر باد ایستاده، سرعت باد را کاهش داده و از انتقال ذرات خاک جلوگیری میکنند
در این راستا در این تحقیق اقدام به بررسی گونههای درختی، درختچهای و بوتهای مناسب و بومی مناطق مستعد پدیده ریزگردها شده است. همچنین، الگوی مناسب کاشت این گونهها بررسی شده تا بیشترین کارایی را در مهار پدیده ریزگردها داشته باشند.
.2 مواد و روش ها
برای کنترل پدیده ریزگردها در هر منطقه میتوان از گونههای گیاهی همان منطقه یا گونههای گیاهی سازگار سایر مناطق استفاده کرد. در این راستا با توجه به قرارگیری اغلب کانونهای داخلی ریزگردها در استان خوزستان ابتدا اقدام به شناسایی گونههای بومی استان خوزستان و در ادامه برخی از گونههای بومی مناطق بسیار خشک و بیابانی کشور که با شرایط فوقالعاده شور و خشک سازش پیدا کردهاند شناسایی شد.
در تحقیق حاضر ابتدا 100 گونه درختی، درختچهای و بوتهای از گونههای خوزستان و سایر نقاط کشور انتخاب شد که نسبت به سایر گونهها از مقاومت به شوری و خشکی بیشتر برخوردار بوده و خصوصیات برتری داشتند. سپس 50 گونه برتر - شامل 30 گونه برتر خوزستان و 20 گونه برتر سایر مناطق کشور - انتخاب شد و مورد ارزیابی قرار گرفت - ملاک انتخاب گونهها بر اساس میزان قابلیت بادشکنی، نیاز آبی پایین، کاربرد غذایی، دارویی، زینتی، صنعتی و علوفه دام بود - .
درنهایت 30 گونه ایدهآل که گونههای تجربه شده بسیار مقاوم به تنشهای محیطی بودند انتخاب شد. برای انتخاب گونهها شاخصهای نیاز آبی، خاک مورد نیاز، نیاز دمایی، نیاز رطوبتی، مقاومت به باد، قابلیت شکستن باد، نوع مصرف، دوره استقرار، طول عمر، تأثیر بر خاک و نحوه تکثیر هرکدام از گونهها مورد بررسی قرار گرفت. برای شناسایی این گونهها از منابع مختلفی از قبیل منابع علمی، معرفی گونههای مقاوم در طرحهای تحقیقاتی و مهمترین گونههای کشت شده در طرحهای جنگلهای دست کاشت و مراتع دست کاشت در طی نیمقرن حاضر در کشور، استفاده شد - اختصاصی، 1378؛ جعفری و طویلی،1389؛ خورسندی و همکاران، 1389؛ دیناروند و شریفی، 1387؛ صالحی و همکاران؛1378؛ مظفریان، 1378 و. - Youlin et al, 2001 همچنین، اصول طراحی و چیدمان گونههای بادشکن از منابع خارجی استخراج گردید.
.3 یافته ها و بحث
گونههای درختی، درختچهای و بوتهای مقاوم و بومی استان خوزستان و سایر مناطق ایران بر اساس ملاکهای اشاره شده مورد ارزیابی و انتخاب قرار گرفت - جدول . - 1 نکته بسیار مهم در انتخاب و کشت گونهها، انتخاب گونههایی است که علاوه بر رشد در شرایط نامناسب آب و هوایی و خاکی و داشتن قابلیت بادشکنی، بهرهبرداری اقتصادی نیز داشته باشند. بدین منظور میتوان گونههای مقاوم که قسمتهای مختلف آنها - میوه، برگ، شاخه و تنه - کاربردهای غذایی، دارویی، صنعتی یا علوفهای دارند - جدول - 1 را جهت مقابله با ریزگردها مورد کشت قرار داد.
