بخشی از مقاله
چکیده
سازندهاي مارنی اصولا نفوذپذیري کمی دارند بنابراین بارش در این مناطق رواناب قابل توجهی تولید میکند بهخصوص وقتی این مناطق شیبدار باشند تولید رواناب تشدید می شود. بنابراین سازندهاي مارنی یکی از منابع اصلی تولید رواناب و رسوب به منابع آبی است. اما گیاهانی وجود دارند که در اراضی مارنی شیب دار میرویند. شناسایی، تکثیر و کشت آنها میتواند تولید رواناب در این سازندها را کاهش داده و از آنها محافظت نماید. سازندهاي مارنی خصوصیات مختلف دارند. برخی قابلیت رویش گیاه دارند و با قرق پوشش گیاهی آنها احیاء می شود و یا میتوان در آنها بوته کاري نمود.
برخی سازندها سخت هستند و در مقابل فرسایش مقاوم هستند. برخی سازندها قابلیت احیاء بیولوژیک نداشته و نفوذ پذیري کمی دارند و در اثر بارش جریان سیلابی با غلظت زیاد گل جاري می شود . بنابراین شناخت مارن هاي منطقه و گیاهان قابل رویش، قبل ازهرگونه عملیات آبخیزداري لازم است، تا در هر خاك مارنی عملیات مخصوص به آن انجام گیرد . به همین منظور پروژه تحقیقاتی" شناسایی پوشش گیاهی در منطقه مارنی بازرجان تفرش" در استان مرکزي در حال اجرا است تا انواع مارن و پوشش گیاهی آنها شناسایی شوند.
بعد از شناسایی گیاهان قابل رشد در اراضی شیب دار مارنی در فاز بعدي پروژه اقدام به تکثیر و استقرار گیاهان به منظور حفاظت از اراضی شیب دار مارنی خواهد شد. در این پروژه با بازدید هاي صحرایی و استفاده از نقشه هاي زمین شناسی مشخص شد در این منطقه انواع مختلف مارن وجود دارد که شامل مارن کرتاسه - دوران دوم - ، مارن ائوسن - دوران سوم - و سازند قم است.
این مارنهاعمدتاً مربوط به محیط دریایی هستند لذا پتانسیل رویش گیاهی دارند. بعد از تعیین نوع مارن، براي شناسایی گیاهان اقدام به گشتزنی در منطقه شده و براي اندازهگیري مشخصات گیاهی از روش ترانسکت و پلات استفاده شده، نمونه هاي گیاهی جمعآوري و در هرباریم بخش منابع طبیعی و برخی نیز در موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع مورد شناسایی قرار گرفتند.
تا این مرحله بیش از 20 نوع گیاه شناسایی شده است برخی از آنها گیاهان یکساله که نقش چندانی در کاهش فرسایش ندارند ولی تعداد زیادي از گیاهان چند ساله بوده و با تاج پوشش انبوه و ریشه عمیق با توسعه جانبی نقش بسیار مهمی در حفاظت از خاك هاي مارنی ایفا می کنند . نتایج تجربی نشان می دهد که در عملیات آبخیزداري براي مارن کرتاسه و ائوسن به راحتی می توان بوته کاري انجام داد و تولید رواناب ، رسوب و فرسایش را کاهش داد.
مقدمه
در مطالعات فرسایش و حفاظت خاك،شناخت سنگ و خاك منطقه مورد مطالعه از اهمیت قاببل تتوجهی برخخوردار اسست . رفتتار سنگهاي مختلف درمقابل فرسایش متفاوت بوده و بعضی از واحد هاي سنگی حساس ببه فرسسایش و مسستعد تولیید رسسوب هسستند. نهشته هاي مارنی به دلیل ماهیت ساختمانی نظیر وجود ذرات تخریبی - سیلت بالا و رس کم - و مواد شیمیایی - کربنات کلسیم، ژییپس، انیدریت و نمک - نسبت به سایر نهشته ها از فرسایش پذیري بالاتري برخوردارند .
مارن ها در مناطق خشک به عنوان مناطق با فرسایش پذیري زیاد و منشأ تولیدرسوب محسوب می شوند، به طوري که بیشترین میزان فرسایش و تولید رسوب حوزه هاي آبخیز راتولیید ممی نمایند - رفاهی،. - 1379 پیروان و شریعت جعفري - 1392 - در مطالعهاي براي تعیین فرسایش پپذیري واححدهاي سسنگ شناسسی ذککر نمودندکه بیش از 70 درصد سازندهاي زمین شناسی کشور داراي مقاومت کم تا خیلی کم نسبت به عوامل فرسایش بوده و لذا پتانسیل رسوبدهی بالایی را نیز خواهند داشت.
فتحی زاده - 1395 - فرسایش و تولید رسوب به عواملی زیادي ممرتبط اسست ککه مهمتترین آنهها فرسایش پذیري سازندهاي زمین شناسی به فرسایش است. میرزازاده و همکاران - - 1391 در مطالعه مارن هاي سسازند قرممز ببالایی در ناحیه ایوانکی دریافتند مارن هاي حساس به فرسایش داراي انواع فرسایش سطحی، شیاري، آبراههه اي و خنندقی هستند و مششخص کردند که بین مقادیر نمک، گچ و آهک اختلاف معنی داري وجود دارد به این صورت که حلالیت نمک نسبت به گگچ و گگچ نسسبت ببه آهک بیشتر است و این حالت باعث فرسایش بیشتر مناطق نمکی نسبت به مناطقی که به ترتیب داراي گچ و آهک هستند شده است و این سه عامل را میتوان به عنوان شاخص هاي مهم در تفکیک اشکال فرسایش در نظر گرفت.
همچنین ذکر ششده خخاك ههاي ببا رس بیشتر، از پایداري بیشتري برخوردار بوده و در مقابل فرسایش آبی پایدار تر هستند همچنین آهک باعث مقاوم ششدن خخاك ممی ششود . فیض نیا - 1374 - مقاومت سنگها دربرابر فرسایش را بر اساس نوع سنگ، سختی، خردشدگی،هوازدگی و تولید رسوب با توجه به اقلیم به چهار طبقه ي بسیار حساس، حساس، حساسیت متوسط، حساسیت پایین - مقاوم به فرسایش - تقسیم نموده است.
حسن زاده نوفوتی - 1385 - با مقایسه و بررسی آماري میزان رسوبدهی واحدهاي مارنی ححوزه آبخییز اییوانکی ببه عننوان متغییر وابسسته و خصوصصیات فیزیکوشیمیایی مارن ها به عنوان متغیرهاي مستقل، مشخص کرده خصوصیاتی مانندشوري،نسبت جذب سدیم وپتاسیم به ترتییب 89 ،3/5 و 1/5درصد تغییرات رسوب تولید شده را در واحدهاي مختلف مارنی توجیه مینمایند .
در ضمن، مقادیر متوسط تولید رسوب واحد هاي مختلف مارنی از طریق کاربرد باران ساز نشان داد واحد هاي مارنی تبخیري نئوژن - - M1,M2,M3 نسبت به ممارن ههاي درییایی سازند قم و مارن هاي محیط کرانه اي سازند کند، 27تا بیش از100 برابر توان تولید رسوب دارند. مکی و همکاران - 1395 - در مطالععه رسوبات مارنی سازندهاي میشان و آغاجاري در باختر بندر عباس مشخص کردند مقدار گل در فرسایش سسطحی نسسبت ببه فرسسایش خندقی بسیار بیشتر است. از فرسایش سطحی به خندقی و تونلیشدّت فرسسایش و مییزان تولیید رسسوب ببالاتر مییرود .
در فرسسایش سطحی، مارن میشان نسبت به مارن آغاجاري داراي رس و سیلت بیشتري میباشد و لذا مقاومت بیششتري در براببر فرسسایش و انتققال رسوب نشان میدهد .در اراضی این منطقه، فرسایش پذیري ذاتی در مارن هاي سازند میشان و آغاجاري ببه ترتییب2/76 و 5/27 براببر حد مجاز فرسایش در حال وقوع است .در این تحقیق براي اولین بار شاخص نسبت مقدار ماسه به مجموع سیلت و رس به عنوان معییار شاخص فیزیکی براي تفکیک دو شکل فرسایش سطحی و خندقی از یکدیگر ارائه شد. مارن هاي با فرسایش خندقی نسبت به اننواع ببا فرسایش سطحی، داراي مقادیر بالاي این شاخص هستند .
در ضمن بررسی استعداد روانگرایی نمونه ها مشخص کرد که در نمونه هاي با استعداد روانگرایی، شکل فرسایش خندقی توسعه دارد. پیروان و اسدي - - 1384 با تحقییق خخود ببر روي اراضضی ممارنی اسستان تههران مشخص کرده اند که با افزایش میزان املاح نمکی واحدهاي مارنی، میزان حساسیت به فرسایش و تولید رسوب اراضضی ممارنی اففزایش مییابد و مارنهاي آهکی نوع دریایی نسبت به نوع قاره اي مقاومت بالاتري دارا هستند. Meyer و - 1984 - Harmon فرسایش پپذیري 15 نوع خاك لخت میسی- سیپی و سه نوع خاك آیوا را مورد بررسی قرار دادند و نتیجه گرفتند که مقدار فرسسایش پپذیري ببا درصصد رس، میزان کلسیم قابل تبادل و مواد آلی بهطور منفی رابطه دارد.
قدیمی - 1378 - در بررسی منشاء مارن هاي تفرش با نمونه برداري و آنالیز آنها ذکر کرده" مارن هاي منطقه تفرش با توجه به ماهیت شیمایی متفاوتی که دارند در مقابل عوامل اقلیمی و فیزیوگرافی عکس العمل متفاوتی دارند به همین دلیل شدت فرسایش پذیري در انواع مارن ها در شرایط مساوي متفاوت است". قدیمی - 1378 - نیز در بررسی خصوصیات فیزیکوشیمیایی مارنها و اشکال فرسایش ایجاد شده، نشان داده که فرسایش ورقه اي درمارن هاي غیر پخش شونده و فرسایش شیاري وخندقی در انواع پخش شونده شایع است .
همانگونه که در مرور منابع مشاهده شد مقالات تحقیقی در مورد سازندهاي مارنی زیاد است ولی در مورد شناخت پوشش گیاهی آنها تحقیقات زیادي انجام نشده است. موضوع این مقاله شناخت مارن ها و پوشش گیاهی و نقش حفاظتی آنهها در مححدوده بازرججان شهرستان تفرش است و سعی دارد اطلاعات اولیه را در اختیار بهره برداران قرار دهد.
مواد و روشها
منطقه پژوهش
منطقه مورد مطالعه در استان مرکزي در غرب شهرستان تفرش با مختصصات جغرافییاي ططول ششرقی 49-56-4 تتا49-56-57 و عرض34-47-14 تا34-47-15 درجه با بارندگی سالانه 314 میلیمتراست. شکل 1 موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه را نشان می دهد.
روش تحقیق
با مراحعه به اداره کل منابع طبیعی استان مرکزي گزارشات و مطالعات انجام شده راجع ببه منطققه جممع آوري ششده. در بازدید صحرایی از منطقه و استفاده از نقشه زمین شناسسی 1: 100000 ، نقششه توپپوگرافی1 : 50000 انواع ممارن در سازندهاي مختللف شناسایی شده . شیب اراضی از 10 تا 40 درصد متغیر بود براي شناسایی و اندازه گیري مشخصات گیاهی از روش سیستماتیک تصادفی استفاده شده . در این روش ترانسکت هایی به طول 100 متر انتخاب شده سپس با استفاده از اعداد تصادفی جاي پلات هها مششخص شده. داخل هر پلات گونه هاي گیاهی و تعداد آنها جهت شناسایی برداشت شده، نمونه ببرداري خخاك نیز انجام و موقعییت آنهها ببا استفاده از GPS ثبت شد. علاوه براین گشت زنی در کل منطقه نیز انجام شده است.
