بخشی از مقاله
چکیده
اکثر نقاط ایران دارای اقلیم خشک ونیمه خشک میباشد از این رو بارش باران در اکثر نقاط بسیار اندک است و مشکل کم آبی از دیر باز بر این نقاط حاکم بوده است و این سبب شده تا مردم به فکر تامین آب در این فصول بشوند وجود قناتها نشان دهنده این است که مردم از دیرباز جهت تامین آّب تلاشهای فراوانی کردند وآّب را از دل زمین برای رفع نیاز خود بیرون کشیده اند، از آنجایی که در فصل خشک قناتها کم آب میشود مردم در گذشته به فکر ذخیر ه سازی آب شدهاند و آب انبارها را بنیان گذاشته اند.
آب انبارها مخازنی هستند تا در فصول گرم و خشک آبی خنک وگوارا را در اختیار مردم قرار دهند، علاوه بر این در نقاط مختلف ایران ساخت آب انبار با فرهنگ و اعتقادات مردم خو گرفته است و نشان دهنده هنر و استعداد گذشتگان میباشد. در این مقاله به نحوه عملکرد آب انبار در شهرستان تایباد یکی از شهرهای کم آب کشور پرداخته شده است. اکثر آب انبارهای این شهرتخریب شده که در این مقاله بررسی شش آب انبار معروف که مردم محلی اطلاعات کافی از نحوه استفاده آن در گذشته داشته اند، صورت گرفته است.که در حال حاضر تنها یکی از این آب انبارها آب دارد و مردم در هنگام کم آبی از آن استفاده میکنند.
الف-مقدمه
ایران جزء مناطق خشک و نیمه خشک جهان محسوب میشود، ریزشهای جوی در اکثر نقاط کشورکافی نیست و مشکل کم آبی در فصول خشک سال ازجمله مشکلات مردم از دیر باز بوده است. از این رو در گذشته مردم در بیشتر نقاط ایران برای دسترسی به آب در تمام فصول سال تلاش فراوانی کردند. نیاکان ما با کندن قنات، آب را از دل زمین بیرون میآوردند و زندگی را در زمینهای خشک و نیمه خشک کشور امکانپذیر میساختند. هنگامی که از زندگی در اراضی خشک و نیمه خشک کشور سخن به میان میآید، بیدرنگ کاریز یا قنات در ذهن کاوشکر انسان ترسیم میشود - حسین رحیمی - .
قنات از ابداعات تکنیکی ایران باستان در حدود سه هزار سال پیش برای بهره برداری از آبهای زیرزمینی در سطح زمین است. این تکنیک مورد استفاده مادها و پارسها بوده و سپس به سرتاسر فلات ایران گسترش یافته و آنگاه از ایران به سایر نقاط جهان رفته است. قنات توسط هر مرجع اعم از پادشاه، حاکم، مالک یا فرد نیکوکار حفر شده باشد، هدف از حفر آن، ایجاد سکونتگاه، اجتماعات پایدار، توسعه کشاورزی و رونق اقتصادی بوده است. - دانشور تابستان. - 1379 درواقع، سیستم قنات یکی از دیرینه ترین وبا صرفه ترین روشهای استخراج آبهای زیرزمینی است که از روزگاران باستان در ایران زمین رایج بوده است.
از جمله ویژگیهای پر ارزش قنات،آوردن آبهای زیرزمینی به صورت ثقلی، بی صرف انرژی، به سطح زمین است که از نظر اقتصادی، بسیار اهمیت دارد - محسن کاملی اسفند . - 1391مناطق بیابانی به شیوه سنتی از آب باران، آب چاهها و غالبا قناتها استفاده میکنند - رضوانی، - 1382اما چون قنات دارای بازده ثابت نیست و فقط چند ماه از سال - مهر الی دی ماه - آبدهی دارد لذا آب راجهت مصرف سالیانه در چند نوبت انبار میکردند و در هر محله بنا به وسعت آن مخزنی ساخته می شده است که آب انبار نام دارد - تسلطی . - 1365 آب انبار از جمله تاسیسات وابسته به قنات است،در عین حال در دل زمین ایجاد می شده برای حفظ دمای آب و نیز به منظور حفاظت آب از آلودگیهای محیطی و خنک نگه داشتن آب و برای ذخیره سازی در زمستان و استفاده در تابستان کاربرد داشته است.
مردم تایباد و نواحی حومه آن به دلیل وضعیت خاص اقلیم که منطقه خشک و کم آب است همیشه در تنگنای تهیه، حفظ و توزیع آب بوده و هستند، شهرستان تایباد در قسمت شرقی استان خراسان و در کنار مرز مشترک ایران و افغانستان واقع شده است. این ناحیه با ارتفاع 600تا 1000متری از سطح دریاهای آزاد و مساحت تقریبی4756کیلومترمربع از شمال به شهرستان تربت جام، از شرق به مرزهای سیاسی کشور افغانستان، از جنوب به شهرستان خواف از مغرب و جنوب غربی به تربت حیدریه محدود میگردد.
تایباد اقلیمی معتدل مایل به گرم دارد و از نظر بارندگی در زمره مناطق خشک به شمار میآید و بادهای معروف یکصد و بیست روزه سیستان نقش مهمی در خشکی هوای منطقه دارد. لذا تدابیری که در بهره برداری از آب به کار برده اند، تدابیر و روشهای نادر وتجربه شده میباشد این روشها طی سالها با فرهنگ و معماری مردم این شهر آمیخته شده است.
در این شهرستان تعداد زیادی آب انبار را جهت تامین آب مصرفی شهرها و روستاها ایجاد میکرده اند. از جمله معروفترین آب انبارهای این شهر می توان به آب انبار قلعه کهنه ریزه ، آب انبارمشهد ریزه، آب انبار رباط عباس آباد، آب انبار روستاهای پشته و آبقه اشاره کرد که در حال حاضر تعدادی از آنها قابل بهره برداری است ومورد استفاده قرار می گیرد.
آب انبارهامعمولا در مراکز شهر وروستا ها احداث می شده است و بیانگر فرهنگ و اعتقاد و معماری مردم در گذشته میباشد، فن ساختمان و شیوه معماری در ساختمان آب انبارها دارای اعتبار خاصی بودزیرا سازندگان این واحدها با دقت و نکته سنجی بسیار به مسایل عمدهای چون میزان فشار آب بر کف و سطح آب انبار، مسأله اندود داخل بنا، تهویه، تصفیه و جلوگیری از آلودگی آب توجه کامل داشته اند - محسن نیازی . - 1386 با توجه موارد فوق در این مطالعه به شناسایی عملکرد و نحوه ساخت آب انبار که یکی از روشهای تامین آب مردم تایباد در گذشته بوده وراهکار های استفاده از آن که با توجه به فرهنگ ،مذهب ومنطقه متفاوت بوده ودر شرایط فعلی با احیای برخی از آن ها در زندگی مردم اثر گذار است، پرداخته شده است.
ب-مواد وروش ها
از آنجایی که در گذشته دانش بومی چندان مورد توجه مسئولین، متخصیصن و پژوهشگران نبوده است، منابع مکتوب زیادی در این ارتباط در دسترس نمی باشد. لذا به منظور نیل به اهداف تحقیق و تاکید بر لزوم توجه به این مبحث از یافتههای میدانی و همچنین با استفاده از تجارب کارشناسان فنی و برآوردهای عملی و تخمینهای نظری بهره جسته شده است.
