بخشی از مقاله
چکیده
تشدید رقابت در جهان امروز موجب شده است تا مشتریان کالاهایی با قیمت و کیفیت مناسب با زمان تحویل کمتر را از شرکتها مطالبه کنند. در جهان امروز، تغییرات در عرصه اقتصاد و صنعت با سرعت بیشتری نسبت به گذشته در حال وقوع است. کشورها به دلیل روند جهانیشدن و کوچک شدن جهان، افزایش رقابت را بیشتر احساس میکنند. مشتریان به دنبال کالاها و خدماتی که پاسخگوی نیازهای آنها باشد، هستند و از سوی دیگر شرکتها به دنبال حفظ سود و خلق مزیتهای رقابتی با هدف دوام بیشتر در بازار میباشند.
شرکتها نیز به منظور پاسخ به این درخواست، بیش از پیش به سمت ایجاد شبکههای زنجیره تامین و لجستیک یکپارچه روی آوردهاند. در فضای رقابتی کنونی، زنجیره تامین کارا و اثربخش یک مزیت رقابتی پایدار برای شرکتها محسوب میشود که میتواند بقای شرکتها و صادرات پایدار کشورها در بازار را تضمین کند. یکی از بخشهای عمده این فعالیتها که میتواند موجب صرفهجویی بسیار در هزینهها شود، فعالیتهای لجستیکی میباشد.
مدیریت کارای فعالیتهای لجستیکی علاوه بر اینکه یک منبع مهم برای خلق مزیتهای رقابتی است، میتواند موجب رضایت مشتریان و پاسخگویی به نیازهای خاص آنان را فراهم آورد. در این بین، لجستیک معکوس که به فعالیتهای مربوط به محصولات مصرفشده تمرکز دارد، در راستای کاهش هزینهها بسیار مهم بوده که در این پژوهش به تاثیرات آن پرداخته شده است.
مقدمه
توزیع محصولات و خدمات از نقطه اصلی به نقطه مصرف، یکی از قسمتهای مهم تولید ناخالص ملی است که نشان میدهد یک کشور چه مقدار ثروت تولید میکند . در نتیجه، فعالیتهای لجستیک برای یک کشور به منزله ثروت محسوب میشوند. به موازات این پیشرفتها، در فضای اقتصادی، نگرانیها نسبت به عوامل زیستمحیطی و اجتماعی موجب توجه ویژه کشورها به لجستیک معکوس برای استفاده مجدد از کالاهای مصرف شده و جلوگیری از آسیبرسانی محصولات مصرفشده به محیط زیست شده است، به گونهای که در بسیاری از کشورها قوانین الزامآور برای جمعآوری محصولات مصرفشده وضع گردیده است.
از سوی دیگر، منافع اقتصادی حاصله از استفاده مجدد از کالاهای مصرفشده موجب استقبال شرکتها از ایجاد و مدیریت شبکههای لجستیک معکوس گشته است. بررسیها نشان میدهد کشورهای جهان اوّل توانستهاند در پنجاه سال اخیر در هزینههای حمل و نقل و موجودی، به عنوان دو بخش اصلی و عمده فعالیتهای لجستیک، به کاهشهای قابل توجهی دست یابند.
در پژوهشهای ارائه شده توسط Bookbinder and Tan در سال 2003، یکی از عوامل کلیدی موثر بر میزان متعالی بودن سیستم لجستیک کشورها، موجود بودن زیرساختهای مناسب شامل شبکههای راهی و لجستیکی برای مدهای مختلف حمل و نقل تعیین شد. تعالی سیستم لجستیکی در رضایت مشتری و کاهش هزینهها تاثیر بسزایی دارد، زیرا نتایج تحقیقات گذشته - Wajszczuk, 2005 - نمایانگر آن است که سهم هزینههای لجستیک از کل هزینهها در شرکتها بیست تا سی درصد است.
امروزه سهم زیادی از قیمت محصولات و خدمات را فعالیتهای لجستیکی به خود اختصاص میدهد، لذا هر نوع بهینهسازی در این فعالیتها میتواند خالق مزیتهای رقابتی برای شرکتها باشد و به دوام بیشتر آنها در بازار منجر شود. در دو دهه اخیر، بسیاری از شرکتها توجه ویژهای به ساخت مجدد، تعمیرات و بطور کلی احیای محصولات برگشتی داشتهاند.
عوامل محرک شرکتها برای روآوردن به برنامهریزی، اجرا و کنترل لجستیک معکوس1 را میتوان در سه دسته اصلی الزامات قانونی، حساسیتهای محیط زیستی و سودآوری اقتصادی دستهبندی نمود. در قوانینی که در کشورها به تصویب رسیده است، شرکتها مسئول جمعآوری محصولات اسقاطی و برگشتی خود شناخته میشوند، زیرا در صورت عدم جمعآوری، احیاء و بازیافت یا انهدام ایمن این محصولات، محیط زیست از آنها متضرر خواهد گشت . - Meade et al, 2007 - همگام با بالا رفتن آگاهیها نسبت به محصولات دوستدار محیطزیست، نیاز به اجرای موثر لجستیک معکوس و هدایت و اداره زایدات و موارد خطرزا روز به روز افزایش یافته است . - Blumberg, 2005 -
تلاشها در حوزه لجستیک معکوس، تنها دارای مزایای زیستمحیطی نیستند، بلکه فرصتهای اقتصادی و مالی مناسبی را نیز از طریق چنین فعالیتهایی ایجاد مینمایند. از دیدگاه اقتصادی، شرکتها میتوانند از سود حاصل از احیاء و بازیافت محصولات به طور مستقیم استفاده نمایند. در برخی از محصولات، ایجا تعمیر پس از فروش میتواند رضایت بیشتر مشتریان را فراهم آورد که بدین ترتیب به طور غیر مستقیم سود بیشتری برای شرکت کسب میگردد.
در تجارت الکترونیک، لجستیک معکوس یک موضوع حیاتی است، زیرا خریداران باید از امکان بازگرداندن کالاهای درخواستی و جایگزینی آن با پول پرداختی یا کالای جایگزین اطمینان حاصل نمایند. براساس آمار ارائه شده توسط انجمل مدیریت لجستیک معکوس، شرکتهای آمریکایی سالیانه بیش از 35 میایارد دلار صرف جابهجایی، حمل و نقل و پردازسص کالاهای الکترونیک میکنند که این مقدار رو به افزایش است. همچنین این انجمن اعلام کرده، هزینههای لجستیک معکوس در ایالات متحده در سال 2004، برابر با 0/5درصد تولید ناخالص ملّی این کشور بوده است.
در ایران، 25 تا 30 درصد زبالههای تولید به مواد خشک و قابل یازگشت به صنعت اختصاص دارد که از این رقم تنها پنج درصد مورد بازیافت قرار میگیرد و علاوه بر این، از سهم هفتاد درصدی زباله-های تر از کل زبالههای تولیدی نیز تنها ده درصد بازیافت میشوند. انرژی لازم برای بازیافت زباله، 25 درصد میزان انرژی لازم برای تولید کالا از مواد خام است. این امر نمایانگر آن است که با سرمایهگذاری مناسب برای برنامهریزی و اجرای لجستیک معکوس میتوان ارزش پنهان بسیاری را کسب نمود.
تعاریف لجستیک معکوس
در اوایل دهه نود، انجمن مدیریت لجستیک 2 - CLM - ، نخستین تعاریف شناختهشده از لجستیک معکوس را در قالبی عمومی بدین شرح منتشر نمود: این واژه اغلب در تشریح نقش لجستیک در بازیافت، انهدام زایدات و مدیریت مواد خطرزا به کار میرود و از منظری جامعتر شامل تمامی فعالیتهای لجستیکی که با کاهش منابع، بازیافت، تعویض، استفاده دوباره از مواد و انهدام آنها در ارتباط است، میگردد . - Stock, 1992 - در سال 1997، Fleischmann و همکارانش محدوده جدیدی محدوده جدیدی را برای لجستیک معکوس تعریف کردند.
آنها لجستیک معکوس را فرآیندی که تمامی فعالیتهای لجستیک مربوط به محصولات مستعملی که دیگر مورد نیاز مصرفکنندگان نیستند تا ساخت مجدد آنها به منظور استفاده در بازار را در بر میگیرد، تعریف کردند . - Fleischmann, 1997 - Roger and Tibben-Lembke در سال 1999، لجستیک معکوس را فرآیند برنامهریزی، اجرا و کنترل موثر و کارای جریان مواد اولیه، موجودی در جریان، محصولات نهایی و اطلاعات مرتبط با آن، از سوی مصرفکنندگان تا منشا اصلی آن با هدف کسب مجدد ارزش اقلام یا انهدام مناسب آنها تعریف نمودند .
- Roger and Tibben-Lembke, 1999 - در سال 1998، محققان اروپایی - Revlog, 1998 - ، تعریف زیر را در این مورد ارائه نمودند: لجستیک معکوس فرآیند برنامهریزی، اجرا و کنترل جریانهای مربوط به مواد اولیه، موجودی در جریان و محصولات نهایی است که از سوی تولیدکنندگان، توزیعکنندگان یا مصرفکنندگان به جایگاههای بازیافت یا انهدام مناسب آنها در جریان است.
لجستیک معکوس و لجستیک مستقیم
در این بخش، لازم است به تفاوتهای لجستیک معکوس با لجستیک رو به جلو1 اشاره شود. از آنجایی که فعالیتهای این دو بخش، یه طور کامل با یکدیگر در تعامل هستند، لذا نمیتوان مرز مشخصی میان این دو درنظر گرفت. به همین دلیل و بنابر یکپارچهسازی این جریان، در ادبیات مربوطه واژه زنجیره تامین حلقه بسته 2 - CLSC - درنظر گرفته شده است. از طرف دیگ، لجستیک معکوس تنها به عنوان معکوس لجستیک رو به جلو یا معکوس زنجیره تامین محسوب نمیشود.
بسیاری از شرکتهایی که حتّی در فعالیتهای لجستیک رو به جلو موفّق هستند، الزاماً قابلیت هدایت و اداره موثر و کارای جریان مواد را در جهت معکوس آن ندارند. لجستیک معکوس، فرآیندهای خاص و جدیدی را میطلبد که در زنجیره رو به جلو درنظر گرفته نمیشود. بسیاری از سیستمهای لجستیک، به منظور هدایت و کنترل حرکت مواد در کانالهای معکوس تجهیز نشدهاند. این عدم کفایت، دردرجه اول ناشی از این واقعیت است که کالاهای بازگشت داده شده، نمیتوانند به روشی مشابه با کانالهای رو به جلوی معمول، حمل یا ذخیره، اداره و کنترل شوند . - Jayaraman et al, 1999 -
از دیگر موضوعات مهم در لجستیک معکوس، عدم قطعیت در مقدار و کیفیت کالاهای برگشتی است. Salema و همکاران در سال 2002و Blumberg در سال 2005 نیز با توجه به این مطلب، عدم قطعیت تامینکنندگان و عدم قطعیت در زمانبندی را به عنوان عوامل مهمی میدانند که لجستیک معکوس را از سیستمهای سنتی لجستیک متمایز میسازد.
در بسیاری موارد، نتایج حاصل از تفاوتهای موجود در طبیعت شبکههای لجستیک معکوس ناشی از دشواری هماهنگسازی شرکتها و فرآیندهایشان در مدیریت اطلاعات مورد نیاز و الزامات پیچیدهتر آن است. این پیچیدگی، به اضافه شدن هزینههای توزیع معکوس منجر میگردد که ممکن است هزینههایی بیش از هزینههای حرکت رو به جلوی محصولات به سیستم تحمیل کند . - Jayaraman et al, 1999 -
در سیستمهای لجستیک سنتی رو به جلو، توجهات زیستمحیطی لحاظ نشده و سیستم به شدت بر حداقل نمودن هزینهها و افزایش سود تمرکز داشته است. با درنظر گرفتن مسئولیتهای زیستمحیطی در نگرش لجستیکی، هدف جدیدی مبنی بر حداقلنمودن اثرات زیست-محیطی گسترش یافته است. بدین منظور، علاوه بر تعادل در هزینههای سنتی همچون هزینه انتقال مواد و هزنههای مربوط به ذخیرهسازی، هزینههای مربوط به الزامات زیستمحیطی و مزایای وابسته به آن نیز مورد توجه قرار میگیرد.فعالیتهای مربوط به مسئولیتهای زیست-محیطی جدید، ممکن است بسیار هزینهساز باشند اما از سوی دیگر، گسترش سهم بازار تا حدی این افزایش هزینه را جبران مینماید.
