بخشی از مقاله
چکیده
توسعه سریع شهری، در چند دهه معاصر از ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، محیطی و... زندگی بشر را تحت تاثیر قرار داده است.مطرح شدن توسعه پایدار، به عنوان شعار اصلی هزاره سوم نیز ناشی از اثرات شهرها بر گستره زیست کره و ابعاد مختلف زندگی انسانی است. بدون شک بحث از پایداری و توسعه پایدار بدون توجه به شهرها و شهرنشینی بی معنی خواهد بود.
ایران با چالشهای فراوانی به منظور تعادل بین توسعه اقتصادی و توسعه اجتماعی و استفاده پایدار از منابع و حفاظت از محیط زیست در مناطق شهری رو به روست. برای پاسخگویی به این مشکل، ایران تبدیل به یک آزمایشگاه وسیع به منظور توسعه پایدار شهری شده است. این مقاله به بررسی استفاده و توسعه مفاهیم شهری و روشهای مرتبط با توسعه پایدار در ایران میپردازد.
شایعترین مانع در توسعه پایدار شهرها در ایران عدم وجود چشم انداز روشن، اهداف و شاخص برای توسعه پایدار میباشد. شناسایی شاخصهای توسعه پایدار سبب ایجاد بدین منظور شناسایی و ارائه شاخص-های توسعه پایدار در این راستا راهگشاست. این مقاله به دنبال شناسایی و رتبه بندی شاخصهای توسعه پایدار شهری با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی میباشد.
مقدمه
قرن بیست و یکم با یک گذار جمعیتی تاریخی آغاز شده بدین معنی که جمعیت شهر نشین، نیمی از جمعیت جهان را در بر گرفته و مهاجرت و جابجایی جمعیتی، روند شهرنشینی نابهنجار معاصر را تشدید کرده است. شهرها بیش از 80 درصد گازهای آلاینده و مخرب جهان را تولید میکنند. بر اساس گزارشات سازمان ملل، پیش بینی میشود تا سال 2030 شهرها شصت درصد از جمعیت جهان را در خود جای دهند.
بنابراین، نگرانیهای زیست محیطی در مورد افزایش جمعیت شهری و افزایش جمعیت شهری و افزایش آسیب زیست محیطی وجود دارد. رشد سریع جمعیت شهر نشین سبب گسترش فعالیتهای اقتصادی و افزایش روند روز افزون مصرف منابع و انرژی میشود. جمعیت بیشتر به محصولات بیشتری نیازمند است. تولید بیشتر، به ایجائ مشاغل بیشتر میانجامد. افازیش اشتغال و تولید، به افزایش گازها و انواع آلایندههای زیست محیطی و محصولات جانبی آسیبرسیان به کره زمین منجر میشود - فطرس، . - 1385
فرآیند شهرنشینی در کشورهای صنعتی و توسعه یافته، همگام با روند تحولات تاریخی و هماهنگ با توسعه بخش صنعت بوده است. عدم وجود این نوع هماهنگی و رشد سریعتر شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه سبب شده است تا توسعهی اقتصادی سالم و پویا شکل نگیرد. شهرنشینی شتابان، پیامدهای گوناگونی دارد که در نهایت مجموعه ای از بحرانهای اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست محیطی را به وجود میآورد - فطرس،معبودی، - 1389 طی سال های اخیر مقوله ی توسعهی پایدار به ویژه در شهرها بسیار مورد توجه قرار گرفته است و در دو سطح خرد و کلان مطرح شده است.
کیفیت زندگی انسان ارتباط مستقیمی با کیفیت محیط زیست او دارد و با توجه به این که بسیاری از انسان ها در مکانی به نام شهر زندگی می کنند که محل برقراری اکثر ارتباطات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نیز می باشد مسائلی از جمله بحران محیط زیست ، انرژی، آلودگی هوا، آلودگی صوتی و ترافیک بخشی از عواملی هستند که می توانند کیفیت زندگی انسان را دستخوش تغییر و دگرگونی قرار دهند و در این شرایط در راستای افزایش و بهبود کیفیت زندگی انسان توجه به مقوله ی توسعه ی پایدار یا پایداری در شهر مطرح می شود. بررسی مسائل مربوط به پایداری زمانی ملموس می شود که نمود عملی آن شکل گرفته باشد و منجر به نتایج موفقیت آمیزی گردد.تعاریف زیادی از توسعه ی پایدار وجود دارد اما دو تعریف زیر ماهیت این واژه را بیشتر روشن میسازد . - Willis,2006 -
1. ارتقای کیفیت زندگی در ضمن در نظر گرفتن ظرفیت تحمل محیط زیست.
2. پاسخگویی به نیازهای نسل حاضر بدون آنکه توانایی و امکانات نسل های آینده برای تأمین نیازهایشان محدود شود. توسعه ی پایدار شهری بهره وری در استفاده اززمین و تشویق به استفاده ی مجدد از ساختمان هاست. با توجه به این که امروزه با مسائلی همچون گرم شدن هوا، مصرف بی رویه ی انرژی و استفادهی بی قید و بند از منابع تجدید ناپذیر روبرو هستیم و شهرها جزو عوامل اصلی بروز این ناهنجاریها در انسان و طبیعت می باشند، باید سیاست گذاری های اصولی و فرامنطقه ای را در به کارگیری و مصرف در پیش بگیریم - بحرینی، . - 1385
مفهوم توسعه ی پایدار مفهومی در حال تحول و بحث برانگیز می باشد. رایج ترین تعریف از توسعه ی پایدار را چنین تعریف می کند:" توسعه ای که نیازهای نسل امروز را بدون محدود کردن امکانات نسل های آینده برای رفع نیازهایشان پاسخ گو باشد. همان گونه که در تعریف نیز دیده میشود، این نوع از توسعه دربرگیرنده ی دو مفهوم کلیدی است:
1. مفهوم نیازها وبرآوردن آن ها به ویژه نیازهای ضروری اقشارمحروم که واجد اولویت هستند.
2. تفکر در مورد محدودیت محیط زیست و فشار وارد شده بر آنها برای پاسخ گویی به نیازهای حال وآینده. درهمین رابطه یعنی توجه به نیازهای نسل حاضر با در نظر گرفتن نسل های آینده، چوگول این گونه اظهارنظر می کند: توسعه ی پایدار به حداقل رساندن مصرف منابع غیرقابل تجدید را در رأس اهداف خود قرار می دهد و در این راستا بهره برداری پایدار از منابع تجدیدشونده، جذب ظرفیت های محلی وپاسخ گویی به نیازهای بشر را مدنظر قرار می دهد - چوگول،. - 1993
سازمان ملل متحد نیز در سال 1991 توسعه ی پایدار را چنین تعریف کرده است: سیاست توسعه ی پایدار چنان سیاستی است که در نتیجه ی اعمال آن منافع مثبت حاصل ازمصرف منابع طبیعی بتواند برای زمان های قابل پیش بینی در آینده ادامه و دوام داشته باشد. - لقائی،محمدزاده، - 1378 علاوه بر جنبه های زیست محیطی دو بعد اقتصادی و اجتماعی نیز از مقولات مهم در توسعه ی پایدار محسوب می شوند. امروزه نیز برنامه ی اجرایی مطرح شده در دستور کار دو کاربرد دارد چرا که تأمین سه نیاز ضروری عصر ما را در نظرگرفته است:
-1 نیاز به حفاظت زیست محیطی از آب،خاک و تنوع زیستی که حیات به آن ها وابسته است.
-2 نیاز به توسعه ی اقتصادی برای غلبه برفقر
-3 نیاز به عدالت اجتماعی و تنوع فرهنگی درجهت آن که اجتماعات محلی در بیان ارزش هایشان برای حل مسائل توانمند گردند - . - Willis, 2006 بعد زیست محیطی نقطه ی توجه غالب در توسعه ی پایدار واز ارکان توسعهی انسانی محسوب می شود. این بحث عمدتا در جهت استفاده از منابع طبیعی-محیطی مطرح می گردد و از آن جا که مسائل مربوط به این حوزه در قالب تحقیقات کمی قابل پیگیری هستند.می توان گفت مباحث زیست محیطی چالش برانگیزترین حوزهی توسعهی پایدار را تشکیل می-دهند - . - Tweed, Sutherland, 2007دستیابی به رشد اقتصادی پایدار، ایجاد تعادل رشد توسط توزیع رفاه و همچنین توسط کاهش اثرات زیست محیطی میباشد.
وضعیت خاص ایران
نزدیک به سه دهه از شروع رشد اقتصادی پایدار و توسعه شهرنشینی در ایران میگذرد. بر اساس پیشبینیهای سازمان ملل، تا سال 2025 تعداد ابرشهرها در کشورهای در حال توسعه به 486 شهر خواهد رسید. در حالی که این تعداد در سال 1960 فقط 54 شهر بوده است. این شهرها عمدتا مراکزی هستند که نسبت بسیار بالایی از جمعیت در آنها زندگی کرده، مصرف عظیم منابع نیز در آنها اتفاق میافتد.
از حدود سال 1950 به دلالیل مختلف شهرها در جهان سوم رشد بیسابقهای داشتهاند. در کشورهای در حال توسعه، هر سال به میزان 50 میلیون نفر بر جمعیت شهری اضافه شده که پیرو آن تقاضاهای مsکن و خدمات شهری مطرح میشود. بسیاری از توسعههای شهری به صورت خود به خودی و بی برنامه اتفاق میافتد. . - chguill,1993 - در بسیاری از شهرها، مسایل بهداشت محیط زیست، تبدیل به بحران شده است.
هر چند مفهوم توسعه پایدار به قدر کافی روشن است لیکن تفسیر و تعریف واقعی توسعه پایدار مباحث زیادی را در خصوص مدلهای پیشنهادی جدید توسعه پایدار اجتماعی و مدیریت آن، بوجود آورده است. و اگر مفاهیم توسعه پایدار بوسیله اصول جدید و پیشفرضهای روش شناختی جدید تقویت شود، درک ماهیت پایداری و همراهی آن با تعریف جدید توسعه پایدار و معنی جدید مدیریت آن آسانتر خواهد بود. در تجزیه و تحلیل پیامدهای توسعه اجتماعی سه بعد قابل تمییز است:
-1 بعد زیستمحیطی
-2 بعد اقتصادی
-3 بعد اجتماعی
