بخشی از مقاله
چکیده
محدوده مورد بررسی در دو منطقه میل نادر و کهنک واقع در شمال غرب سیستان قرار دارد. منطقه میل نادر یکی از ککانونهاي مهم فرسایش بادي در منطقه سیستان محسوب میشود. هدف از اجراي ای ن پژوهش شناسایی پتانسیل ایجاد روانناب در ححوزه آبخییز کهنک بهمنظور تثبیت کانون فرسایش بادي و پدیده گرد و غبار میل نادر میباشد. براي اجراي این پژوهش وضعیت فرسایش منطقه میل نادر که تحت تاثیر فرسایش شدید قرار دارد و به عنوان یکی از کانونهاي گرد و غبار سیستان شناخته میشود، مورد بررسی قرار گرفت.
از طرفی پتانسیل رواناب حوزه آبخیز کهنک که قابل انتقال به این کانون فرسایش بادي براي تثبیت آن است، برآورد شد . بدین منظور بررسی کتابخانهاي انجام شد و مطالعات موجود در خصوص حوزه آبخیز کهنک جمعآوري گردید. همچنین با اسستفاده از نقششه توپوگرافی 1:50000، نقشههاي مورد نیاز ترسیم شد و بر اساس آنها بازدیدهاي میدانی انججام گرففت . ککار شناسسایی تککرار سسیل ببا استفاده از اطلاعات مردمی و دادههاي آمار هواشناسی انجام گرفت. پوشش گیاهی حوزه آبخیز تجزیه و تحلیل شد. مققدار روانابهاي حوضه بر اساس روابط تجروبی روش SCS و بازدیدهاي صحرایی برآورد شد.
وضضعیت اقتصصادي و اجتمماعی، زیست محیطی حوضه بررسی شد و در نهایت مقدار روانابی که از آن خارج میشود محاسبه شد. نتایج پژوهش نشان داد که منطقه میل نادر فا قد پوشش گیاهی و تمام سطح آن تحت تاثیر فرسایش بادي قرار دارد. بررسی حوزه آبخیز کهنک نشان میدهد ککه بخش عممدهاي از مسساحت حوضه را زمینهاي لخت و عاري از پوشش گیاهی تشکیل میدهد که میزان نفوذپذیري آنها بسیار محدود است.
با توجه به بارنندگی حدود 80 میلیمتر حوزه آبخیز کهنک، میزان رواناب سالانه این محدوده با استفاده از روش SCS برابر 65940000 متر مکععب ببرآورد شد که بدون هیچگونه استفادهاي به پایین دست در نزدیک منطقه میل نادر جریان مییابد و علاوه بر آن جادهها و پلها را نیز تهدید میکند . بررسی میدانی نشان داد که بارندگی حدود 10 میلی متر در منطقه باعث ایجاد رواناب میشود، بطوریکه سسالانه 2- 3 سسیلاب در این منطقه جاري و در گودالی در غرب منطقه میل نادر ذخیره و بدون هیچگونه استفادهاي تبخیر و از دسترس خارج ممیششود.
بررسی نشان میدهد کنترل و هدایت حدود 10 درصد از این سیلابها به محدوده کانون فرسایش بادي میل نادر، سالانه حدود 1300 هکتار از این عرصه تثبیت و از بحرانهاي زیست محیطی منطقه جلوگیري میشود . نتیجهگیري میشود با توجه به وجود زمینه ایجاد سیلاب در سطوح آبگیر کهنک و همچنین حرکت ثقلی آن به کانون گرد و غبار در منطقه میل نادر، کارآیی بالایی در تثبیت این منطقه بحرانی دارد.
مقدمه
بهرهبرداري بیرویه از منابع طبیعی و عرصههاي کشاورزي بهمنظور رفع نیاز غذایی سبب تخریب، فرسایش و به دنبال آن بروز سیلهاي خانمان برانداز و طوفانهاي شنی سهمگین و اختلال در روند زندگی روزمرهء جوامع روستایی و شهري گردیده است، فرسایش یکی از مهمترین چالشهایی است که در حال حاضر برخی از کشورهاي جهان با آن مواجه هستند. فرآیند نههایی اسستفاده ننامعقول از منابع، بروز پدیده بیابانزایی و گرد و غبار در کشورها میباشد. در حال حاضر سه چهارم اراضی خشک جهان در 110 کشور جهان در معرض پدیده بیابانزایی قرار دارد - کرامت، . - 1389
وزش بادهاي شدید در این مناطق سبب وقوع گگرد و غببار در آسسمان ممیگگردد. کشور ایران از مناطقی است که بر روي کمربند خشکی قرار دارد، از این روي، همواره تحت تاثیر طوفانهاي شنی و حرکت گرد و غبار قرار میگیرد. عوامل متعددي از جمله شدت باد، خشکی خاك، تراکم و نوع پوشش گیاهی بر روي وقوع و فراوانی پدیده گرد و غبار دخالت دارند Engelstadler - ، . - 2001 بررسیها نشان میدهد که طوفانهاي همراه با گرد و غبار ببا فعالییتههاي انسسانی و تغیییرات اقلیمی مرتبط است Wanga - و همکاران، . - 2004
یکی از مهمترین دلایل این موضوع تغییر سریع درجه حرارت هوا در بیابانها و مناطق خشک است که موجب ایجاد گرادیان فشار در نقاط مختلف و تشکیل بادهاي قوي و دائمی میشود - صداقت، . - 1358 همچنین برخی از پژوهشگران بر این باورند که جهش ناگهانی ذرات ایجاد کننده گرد و غبار، کسب بار الکتریکی منفی توسط اصصطکاك بوسسیله ذرات شن است Wang - و همکاران، . - 2006 گرد و غبار به عنوان پدیده شاخص در اکوسیستمههاي بیاببانی، سسبب اخخلال در فعالییتههاي انسانی، کشاورزي و دامی، امور زیر بنایی، امور حمل و نقل و تاسیسات میشود.
علاوه بر آن حجم زیاد ذرات معلق در هوا، بیلان انرژي را تحت تاثیر قرار داده و باعث تغییر شرایط اقلیمی میشود Takemi - و Seino ،. - 2005 کشور ایران ببه دلییل واقع ششدن در منطققه خشک و نیمه خشک و همجواري با بخش وسیعی از عرصههاي بیابانی تحت تاثیر اثرات نامطلوب گرد و غبار ققرار ممیگییرد. مهمتترین مناطق ایران که تحت تاثیر پدیده گرد و غبار قرار دارد، نواحی جنوب، جنوب غرب و جننوب ششرق کششور ممیباششد Sajadi - ، . - 2011 بررسیها نشان داده است که هنگام تشکیل طوفان گرد و غبار در یک منطقه 38 درصصد ذرات در نزدیککی منببع ترسسیب ممییاببد، 28 درصد در مقیاس محلی منتشر میگردد و بیش از58 درصد از آن به فواصل دور انتقال مییابد.
بطوریکه سالانه 8 تا 5 میلیارد تتن ذرات که قابل انتقال در هوا هستند توسط طوفانهاي گرد و غبار به نقاط دیگر جهان منتقل ممیششوند Nadafi - و همکاران، . - 2010 منششاء برداشت ذرات گرد و غبار عمدتا مناطق رسوبی هستند که مدت زمان طولانی سیلابی دریافت نکردهاند . در همین خصوص پژوهش ایرانمنش و همکاران - 1384 - مناطق برداشت ذرات گرد و غبار توفانهاي منطقه سیستان و خصوصصیات انتششار آنهها را ببا اسستفاده از تصاویر ماهوارهاي مطالعه نمودند. نتایج کار آنها نشان داد که بخش اعظم منابع گرد و غبار منطقه سیستان دریاچه هامون و هم چننین اراضی کشاورزي محدوده روستاها و شهرهاي منطقه سیستان میباششد.
همچننین - 2013 - Ekhtesasi و جههانتیغ - 1393 - گگزارش دادند که در جنوب شرق ایران مهمترین بستر خشک هامون منبع تغذیه مواد معلق طوفانها میباشد. آنان معتقدند که اقلیم در دشت سیستان با فزایش درجه حرارت همزمان با وزش بادهاي 120روزه و قطع سیلابها، محدوده دریاچه خشک میگردد. چننین وضضعیتی سبب مهیا شدن شرایط جوي مناسب وزش باد میشود.
همزمان با کاهش رطوبت خاك تغذیه طوفانهاي گرد و غبار ففراهم ممیششود. اختلاف فشار بین کشور افغانستان و دشت سیستان، سبب بوجود آمدن مراکز فشار قوي در سیبري میگرددکه این خخود تششدیدکننده بادها و طوفانهاي همراه با گرد و غبار در دشت سیستان میشود. این طوفانها از ارتفاعات شمال شرق به سمت جنوب شرق ایران پس از عبور از بیابانها در دشت سیستان به باد گرم و خشک تبدیل میشود.
زمان وزش این بادها از خرداد تا آخر شهریور ماه و سرعت آنهها از 30 تا 120 کیلومتر در ساعت متغیر است. براي تثبیت کانونهاي گرد و غبار پیشنهادهاي مختلفی ارائه شده است . فراستی و فرزي - 1394 - معتقدند که برنامه بلند مدت براي جلوگیري از خشک شدن تالابها و کنترل چراي بیروییه دام در مراتتع و حففظ جنگلهها نقش مهمی در کنترل گرد و غبار دارد. - معماریان فرد و همکاران، - 1394 گزارش داد که مالچ پاشی و کاشت گییاه و اسستفاده از ممواد نفتی و پلیمري روش کارآمدي براي جلوگیري از ایجاد گرد و غبار به هوا و تثبیت خاك بهحساب ممیآیید.
همچنین نتایج پژوهش جهانتیغ - 1393 - نشان داد که پوشش گیاهی تاثیر زیادي بر روي میزان فرسایش بادي در منطقه سیستان داشته است. وزش بادهاي 120 روزه یکی از مهمترین چالشهاي دشت سیستان است که اثرات باز دارندهاي بر روي توسعه آن منطقه دارد. با توجه به اینکه بیشترین دوره طوفانهاي همراه با گرد و غبار جهان در منطقه سیستان، بخصوص در فصل تابستان به وقوع می پیوندد نیاز به برناممه-ریزي براي کاهش آن میباشد. بررسی منابع و کارهاي دیگران نشان میدهد که راهکار علمی دیگري بججز اففزایش پوششش گییاهی و مالچ پاشی کمتر استفاده شده است. از این روي، این پژوهش در پی آن است تا پتانسیل سامانههاي سطوح آبگیر باران ببراي تثبییت کانونهاي گرد و غبار را مورد بررسی قرار دهد.
مواد و روشها
محدوده مورد بررسی در منطقه میل نادر در فاصله 25- 35 کیلومتري شمال غرب زابل و بین مختصات 60 درجه و 20 دقیقه و 30 ثانیه تا 61 درجه و 2 دقیقه و 5 ثانیه طول شرقی و 30 درجه و 43 دقیقه و 36 ثانیه تا 31 درجه و 22 دقیققه و 38 ثانییه عرض شمالی قرار دارد - شکل . - 1 این منطقه یکی از کانونهاي بحرانی فرسایش بادي در منطقه سیستان محسسوب ممیششود.
وزش بادههاي شدید در منطقه سیستان باعث مسدود شدن جاده ارتباطی زابل به نهبندان میشود. متوسط ارتفاع منطقه حدود 480-1300 متر با شیب حدود 2 درصد میباشد. خاك در این منطقه از نوع رسوبی و مربوط به پایان دوره دوم و سوم زمینشناسی می باشد ککه در دوره چهارم زمینشناسی پوشیده شده است. pH خاك بین 8-9 در نوسان است. متوسط بارندگی منطقه میل نادر 50 میلیمتر تراستستکهکه بیشترین آن در فصل زمستان روي میدهد . متوسط، کمینه و بیشینه درجه حرارت منطقه، 21/8، 9/15 و 43/6 درجه سانتیگراد می-باشد.
پتانسیل تبخیر و تعرق منطقه حدود 5000 میلیمتر است که 3000 میلیمتر آن در ماههاي خرداد، تیر و مرداد اتفاق ممیافتتد. پوشش گیاهی عمده این منطقه را در تالاب هامونAeluropus sp, Salsola sp, Tamarix sp, Phragmites sp و در حوزه آبخیز کهنو درمنه، گز و در ارتفاعات را قیچ تشکیل میدهد. متوسط بارندگی حوزه آبخیز کهنک 80 میلیمتر میباشد. براي اججراي ایین پپژوهش وضعیت فرسایش منطقه میل نادر که تحت تاثیر فرسایش شدید قرار دارد و به عنوان یکی از کانونهاي گرد و غبار سیسستان ششناخته میشود، بر اساس بررسیهاي میدانی و از آثار ریشه درختچهها و بوتهها مورد بررسی قرار گرفت.
از طرففی آب ححوزهههاي آبخیز بالا دست از جمله حوزه آبخیز کهنک قابل انتقال به این کانون فرسایش بادي بهمنظور تثبیت آن میباششد. از ایین روي، در ایین پپژوهش پتانسیل رواناب حوضه مذبور نیز برآورد شد. بدین منظور بررسی کتابخانهاي انجام ششد و مطالععات موججود در خصصوص ححوزه آبخییز کهنک جمعآوري شد.
همچنین با استفاده از نقشه توپوگرافی 1:50000، نقشههاي مورد نیاز ترسیم شد و بر اسساس آنهها بازدییدهاي میدانی انجام گرفت. کار شناسایی تکرار سیل با استفاده از اطلاعات مردمی و دادههاي آمار هواشناسی انجام گر فت. پوشش گیاهی حوزه آبخیز تجزیه و تحلیل شد. مقدار روانابهاي حوضه بر اساس روابط تجرببی روش SCS - علییزاده، - 1389 و بازدیدهاي صحرایی برآورد شد و در نهایت مقدار روانابی که از آن خارج میشود، محاسبه شد.
نتایج و بحث
منطقه میل نادر در حاشیه غربی تالاب هامون قرار گرفته است. خاك این محدوده خاص رسوباتی است که ططی سسالههاي دور در محل ترسیب یافته است.
