بخشی از مقاله
چکیده
مکان، تجلیگاه باورها، اندیشهها، هویت و فرهنگ انسانی است. تفاوت در معنا و کارکرد مکانهای شهری به هویت و کنش مکانی ساکنان آن جهت میدهد. تمدنها و مکاتب مختلف فکری و فلسفی در جهان، رویکردهای متفاوتی نسبت به مقولهی شهر داشتهاند. شهرها گهوارههای خلاقیت هستند و طی چند دههی گذشته ایدهی شهر خلاق به عنوان یکرویکرد نسبتاً جدید برای حل مسائل شهری در ابعاد و جنبههای مختلف از سوی نظریهپردازان غربی مطرح شد؛ حال آن که زمینههای غنی و عملکردی این ایده صدها سال قبل در سرزمین ایران در بطن تمدنی کهن و عظیم به منصهی بروز و ظهور رسیده است.
سرزمین ایران در قرون متمادی جایگاه ویژه و نقش مؤثری در تاریخ تمدن جهان داشته است به طوری که قریحهی نیرومند و ایدههای ارزشمند متفکران، صنعتگران و هنرمندان این سرزمین، جریان تمدن را تغییر داده، موجب اعتلای افکار بشر گردیده و خدمت ارزندهای به حیات فرهنگی جهان نموده است. پژوهش حاضر از نوع توصیفی-تحلیلی است که ضمن تبیین ویژگیها و ابعاد مختلف شهر خلاق از دیدگاه نظریهپردازان غربی، به بررسی اصالت مفهومی و عملکردی آن در هویت مکانی و تمدن ایران پرداخته است.
نتایج پژوهش حاکی از آن است که به رغم بازخوانی و ارائهی اصطلاح »شهر خلاق« در دوران معاصر از سوی جهان غرب، میتوان سرزمین ایران را یکی از مصادیق قوی و اصلی برای تجلی واقعی و عملکردی این ایده نه در مقیاس محدود شهر، بلکه فراتر از آن در مقیاسی عظیم به صورت »تمدن خلاق« آن هم در گذشتههای بسیار دور برشمرد.
-1 مقدمه
مکان، کانون علم جغرافیا و هویت، تجلی فرهنگ در مکان است. انسان با توجه به مجموعه باورها، اندیشهها و کنشهایش، منشأ معنادهی و هویتسازی برای مکان به شمار میرود. پیدایش مکان برآیند تعامل محیط پدیداری و محیط واقعی درقالب برهم کنشی بنیادهای زیستی و ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، ایدئولوژیک و دستیابی به منابع قدرت و تصمیم در قالب سرمایه، رسانه و مدیریت است. عوامل مؤثر در پراکنش این تعاملات و قالبها به ساختارهای متفاوت و تمایزات مکانی میانجامد. تمایزات مکانی با پیدایش طبقات اجتماعی، توزیع فقر و غنا، هویتهای مکانی و تمایزات کارکردی همراه است.
شهرها جذابترین محدودهی مطالعهی تنوع مکانی هستند. تفاوت در معنا و کارکرد مکانهای شهری به هویت و کنش مکانی ساکنان آن جهت میدهد. برخی از شهرها به ویژه پایتختها به واسطهی نقشی که در تحولات ملی و گاه جهانی داشته-اند در جهت گیری رویکردها و نگرشهای ملی از جایگاه کانونی برخوردار هستند - کاویانی راد و عزیزی کاوه، 1390، . - 152 در ادبیات علوم انسانی اغلب مفهوم »شهر« با مفهوم »تمدن« یکی در نظر گرفته میشود؛ بنابرابن »شهر« را نوعی خاص از سازمانیافتگی زندگی اجتماعی در انطباق با فضا تلقی میکنند که برای آن میتوان مؤلفههای مشخصی مانند نوع زیستگاه، نوع معیشت، نوع مدیریت سیاسی، نوع تقسیم فضا و نوع فرهنگ و روابط انسانی بیان کرد.
شهر زیستگاهی انسانساخت است و تحت یک قدرت سیاسی مشخص که تمرکز جمعیتی نسبتاً پایدرای را در خود دارد و فرهنگی خاص را پدید میآورد که حاصل از روابط درونی آن است و خردهفرهنگهای بیشماری را حمل میکند - فکوهی، . - 1383 شهرها مرکز ثروت ملل هستند. در قرن حاضر، ماهیت تولید ثروت و توسعه تغییر کرده و زیربنای آن، ایده و تبدیل آن به تولید و خدمات است.
از سوی دیگر با روند جهانی شدن و به وجود آمدن فرهنگی واحد و تضعیف فرهنگ بومی ملل، نیاز به تنوع فرهنگی به شدت احساس میگردد. شهرهای خلاق، پاسخی به نیازهای استفاده از ایده و خلاقیت ساکنین برای توسعه در ابعاد مختلف و توجه به فرهنگ و توسعه فرهنگی میباشد - قربانی و همکاران، 1392، . - 2 حرکت به سمت ایجاد و تحقق شهر خلاق به دلایل جایگاه شهر به عنوان محل شکلگیری بسترهای جامعه دانایی، اهمیت و محور بودن شهرها در توسعه اقتصادی جایگاه و اهمیت شهر به عنوان یکی از الزامات اساسی تشکیل خوشه های علم و فناوری و نقش و جایگاه شهرها در جذب، استفاده و حفظ سرمایههای انسانی خلاق - طبقهی خلاق - ، بسیار ضروری و مهم است.
مکاتب دینی و فلسفی موجود در دنیا در طول پیدایش و تکامل خود، با محل زیست انسان و بالاخص شهر برخوردهای متفاوتی داشته و هر کدام از آنها شرایط و ویژگیهای خاصی را برای جایگاه زندگی انسان و ابعاد و خصوصیات مختلف آن تبیین نمودهاند - علیمردانی، 1385، . - 98 از نظر »چارلز لندری« شهرها نیاز به خلاقیت دارند نهصرفاً به منظور دستیابی به رقابت در صنایع با ارزش افزوده جدید، بلکه برای حل مسائل اجتماعی؛ به بیان دیگر وی خواهان یک دیدگاه خلاق برای حل مسائل شهری در ابعاد و جنبههای مختلف است نه این که خلاقیت منحصر و محدود به عرصههای هنر، صنایع خلاق و طراحی گردد .
Coletta, 2008 - در کتاب شهرهای خلاق که توسط »چارلز لندری« و »فرانکو بیانچینی« در سال 1995 منتشر شده است، مفهوم شهرهای خلاق به عنوان عکسالعملی در مقابل مسائل شهری در مواجهه با بحران شهری بینالمللی که در مرحلهی گذار به فرا صنعتی و اقتصاد جهانی رخ داده است، در نظر گرفته شده است . - Simeti, 2006 - مارکوزن نیز بر اهمیت نقشی که هنرمندان در شهرهای خلاق در سطوح مختلف مخصوصا اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایفا میکنند، تأکید میورزد.
وی نشان میدهد شهرهایی که هنرمندان در آنها حضور دارند مصرف فرهنگی در منطقه افزایش مییابد و هنگامی که این امتیاز با امتیازاتی چون وجود صنایع پزشکی و دارویی ترکیب میشود، باعث توقف روند مهاجرتی در این شهرها میشود. این فرآیند به احیای شهری در نواحی فرسوده کمک میکند و محیط اجتماعی را نیز بهبود میبخشد و هم چنین به رفع مشکلات موجود در نواحی کم درآمد کمک میکند - قربانی و همکاران، 1392، . - 5 پژوهش حاضر ضمن بررسی اجمالی از سابقهی تمدنی و هویت مکانی ایران، به تبیین ابعاد مختلف مفهوم »شهر خلاق« پرداخته و شرایط ایران را در تجلی این ایده در دورههای گذشته مطالعه نموده است.
-2 مروری بر سابقهی تمدنی در ایران
گروهی از دانشمندان »تمدن« را پدیدهی درهم تنیدهای از رویدادهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و حتی فرهنگی و هنری میدانند - لوکاس، . - 1382 از نظر هانتینگتون، »تمدن« گستردهترین سطح هویت فرهنگی است - هانتینگتون، » . - 1381ویل دورانت« از »تمدن« به عنوان نظمی اجتماعی یاد میکند که خلاقیت فرهنگی را امکانپذیر میسازد - پارسیان، 1388؛ بنیسلیم، 1387، . - 11 هزارهی سوم ق.م. شاهد رشد و شکوفایی تمدنهای شهرنشین بسیاری در نقاط مختلف از جمله در بینالنهرین، دره هند، آسیای میانه، فلات مرکزی ایران، جنوب شرق ایران، آسیای صغیر و مصر بوده است که ارتباط تنگاتنگ این جوامع ، آنها را تا حدودی به یکدیگر وابسته ساخته بود - مرتضوی، 1389، . - 115-116
موقعیت مکانی خاص ایران به صورت حلقهی اتصال سه قارهی آفریقا، آسیا و اروپا، و همچنین دسترسی به آبهای آزاد نقش مهم و کلیدی در واسطهگری شرق و غرب داشته و البته خود به این طریق آموزشهای فرهنگی بسیاری هم دیده است. از این رو، در گذشته ایران را به دلیل قرار گرفتن در مسیر تلاقی تمدنها و فرهنگها، ناف زمین میخواندند - بنیسلیم، 1387، . - 14
وجود حکومتهای قدرتمند در تاریخ ایران و لشکرکشیهایی که توسط این حکومتها برای گسترش مرزها و محدودههای جغرافیایی صورت گرفتند، زمینهی تسلط فرهنگ ایرانی در مناطق تصرف شده را فراهم ساختند. آثار سیطره و حاکمیت فرهنگ ایرانی را میتوان در زبان، تاریخ، ادبیات، آئینها و جشنهای مردمان سرزمینهای تصرف شده مشاهده نمود. از این روست که میتوان ادعا نمود گسترهی فرهنگی ایران از آسیای میانه تا قفقاز در شمال، پاکستان، افغانستان و چین در شرق، عراق، ترکیه و سوریه در غرب و منطقهی خلیج فارس و شبه قارهی هند را در جنوب دربرمیگیرد.
این امر میتواند در زمان حاضر، با توجه به تحولات جدید در عرصهی بینالملل و اهمیت یافتن نقش فرهنگ در روابط میان کشورها و تعاملات با ملتها، زمینهساز دستیابی ایران به مرکزیت فرهنگی و تمدنی در گسترهی ژئوکالچر خود باشد - اخوان کاظمی و عزیزی، 1389، . - 74 ایران از گذشته تا به حال به عنوان یکی از تأثیرگذارترین کشورهای جهان بوده و هست؛ امروزه نیز قطب خاورمیانه محسوب میشود. از نظر اقتصادی، ایران یکی از مهمترین صادرکنندگان انرژی در جهان با منابع زیرزمینی و ذخایر بسیار غنی آهن، مس، قلع، سرب، نفت، ذغالسنگ، طلا، سنگهای قیمتی و ...
