بخشی از مقاله
چکیده
نظم و امنیت دغدغه همیشگی تمدن بشري بود. در طول تاریخ براي برقراري این دو مساله تلاش بسیاري شد و قوانین متنوعی وضع گردید. در برقراري نظم و امنیت اگرچه به عناصر مختلف مثل نوع قوانین، نحوه اجرا، وضع محیطی و نیروي انسانی توجه شده است، اما شاید به تحلیل روان شناختی و جامعه شناختی مردم که بدون آنان هیچ نظم و امنیتی پایدار نخواهد بود، کمتر توجه شد.
این مقاله با همین رویکرد به روش توصیفی- تحلیلی کوفه را به عنوان نمونه شاخص از شهري با مردمی نظم گریز از آغاز تأسیس تا پایان دوره اموي - 132-17ه.ق - مورد بررسی قرار داد. این بررسی نظم گریز بودن مردم کوفه را به وضوح در حوادث ایام حکومت امام علی - ع - و به خصوص در مقابله کوفیان با سپاه معاویه، در زمان امام حسن - ع - و صلح ایشان با معاویه ، در قیام امام حسین - ع - ، در قیام مختار و شورش ها و قیام هاي متعدد دیگر، نشان می دهد.
این ویژگی مردم مرهون دلایل مختلف است از جمله می توان اشاره نمود به اینکه؛ فرهنگ و اندیشه بدوي همچنان در زندگی مردم جریان داشت، خصوصیات روحی و روانی مردم بر پایه قبیله و تعصبات اعراب شمالی و جنوبی استوار بود، ثروت سرازیر شده از جریان فتوحات به خصوص فتح ایران مردم را دچار نوعی دوگانگی در گفتار و کردار نمود، مردم این شهر با ویژگیهاي فردي و اجتماعی مثل عجول بودن، دمدمی مزاج بودن، بی ارادگی و سست رایی، منفعت طلبی، نداشتن بصیرت و هرج و مرج طلب بودن شهره بودند و....
مقدمه
شهر کوفه از شهرهاي تازه تأسیس دوران اسلامی است، که با ماهیت نظامی و به عنوان یک پادگان ایجاد شد. از همان ابتدا ترکیب ناهمگون افراد مستقر در آن نشان از حوادثی در آینده داشت . تاریخ عراق سخن از نقش پر رنگ این شهر در حوادث و جنبش هاي مختلف دارد که البته همیشه ردپاي خیانت و بی وفایی مردم در آن دیده می شود.
هم تلاش حاکمان و والیان براي تغییرات لازم در مردم و نظم پذیر نمودن آنان چندان تأثیر پایداري نداشت و هم تلاش هاي مردم کوفه براي تغییر ساختارها و رسیدن به آمال مد نظرشان نتیجه اي نداشت.این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی و با بهره گیري از منابع تاریخی، جامعه شناسی و روان شناسی در صدد آن است که با بررسی این شهر در یک دوره یک قرنی از بدو تأسیس تا پایان امویان به این سوال اساسی پاسخ دهد که؛
- چه عوامل تاریخی، روان شناختی و جامعه شناختی بر نظم گریز بودن مردم کوفه تأثیر داشته است؟
تأسیس شهر کوفه
این شهر در زمان خلافت عمر تأسیس شد، بعد از فتح عراق عمر متوجه شد حیره، تیسفون و انبار هیچ یک براي آنکه محل اسکان دائمی نیروهاي نظامی در عراق باشد و ضمنا بتوان از آنجا بر امور نظامی عراق و ایران مسلط شد، مناسب نیستند. لذا بهترین محل به نظر خلیفه جایی بود که مرکز سکونت عناصر غیر مسلمان نباشد و بین آنجا و مدینه هیچ عامل طبیعی مانند کوه و رود نباشد، - زرین کوب،1382ه.ش،ص - 52 از این رو شهر کوفه در سال 17 ه.ق با کمک سعد بن ابی وقاص، سلمان فارسی، حذیفه و ابوالهیاج بن مالک طراحی شد.
سکنه این شهر هم عبارت می شدند از؛ جنگجویان عربی و پیشه وران و اصناف غیر عربی اما مسلمان. - طبري،بی تا،ص 648 ؛عبدالسمیع،2004م،صص - 140 139ولایتدار کوفه داراي اختیارات فراوانی بود و فرمانروایانی براي باب، آذربایجان، همدان، ري، اصفهان، موصل و قرقیسا تعیین می کرد. - حسن ابراهیم حسن،1376،ص - 477 در این شهر سربازان و خانواده هایشان را در محله هایی بر حسب قبایل خود مستقر ساختند. لذا نظام قبیله اي در آنجا غلبه یافت.
این نظام براي فرمانداران که سران قبایل را به خدمت می گرفتند تا دستورهاي ایشان را ابلاغ کنند و مراقب اجرا شدن آنها باشند، سودمند بود. - آربري،1381ه.ش،ص . - 112 این شهر بعد از تأسیس داراي اهمیت نظامی و استراتژیک بود و چون از زمان امام علی - ع - به عنوان مرکز خلافت انتخاب شد و در دوره امام حسن نیز مدت هفت ماه مرکز حکومت بود بر اهمیتش افزوده شد.اگرچه بعد از روي کار آمدن امویان دیگر نتوانست این مرکزیت خود را به دست آورد. امام علی - ع - با توجه به فراموشی اصول و معارف دین، کمرنگ شدن آرمانهاي دینی و امتیازات داده شده به افراد و رفاه طلبی مردم - آئینه وند،1384ه.ش،صص - 151-150 درصدد تغییرات در نظام اجتماعی1 بودند.
اما علی رغم تلاش امام این تغییرات حاصل نشد. جالب آنجاست که کنش تاریخی مردم کوفه نسبت به این تغییرات مثبت نبود . در تعریف کنش تاریخی آمده است: مجموعه فعالیت هاي افراد یک جامعه که امر به حرکت در آوردن، تشدید یا کند کردن و یا حتی مانع شدن تغییرات اجتماعی در کل جامعه یا در بعضی از قسمتهاي جامعه را به عهده دارند - گی روشه،1384ه.ش،ص - 31 بدون شک این کنش تاریخی نیازمند تحلیل بیشتر و شناخت ساختار اجتماعی و روحیات مردم کوفه می باشد .
از لحاظ ساختار اعتقادي نیز مردم کوفه هر کدام طرفدار یک مسلک و ایدئولوژي بودند. عده اي طرفدار شیعه، عده اي طرفدار خوارج و برخی نیز طرفدار حاکمیت اهل سنت بودند.ایدئولوژي این مردم با تعریف خاص این واژه یعنی سیستمی از ایده ها و قضاوتهاي روشن، صریح و عموما سازمان یافته که موقعیت یک گروه، یا جامعه را توجیه و تفسیر نماید - گی روشه،ص - 82همخوانی ندارد. اگرچه بیشتر مردم این شهر طرفدار شیعیان هستند، اما حتی آنان نیز درجه اعتقادي شان با هم تفاوت بسیاري داشت و شیعه به معنی طرفداران امامت منصوص امام علی - ع - در این شهر چندان زیاد نبودند.
به هر صورت از آنجایی که به گفته »اریک فروم« روان شناس معروف شخصیت انسان عمیقا تحت تأثیر نیروهاي اجتماعی، اقتصادي، سیاسی و تاریخی قرار دارد و جامعه بیمار مردم بیماري را پرورش می دهدد - شولتز،1381ه.ش، ص193؛ فیست،1392ه.ش، ص - 246 و جامعه ناراضی افراد ناراضی پرورش می دهد، لذا باید با دقت بیشتري عوامل تأثیر گذار بر رفتار و عملکرد مردم مورد بررسی قرار گیرد.
ساختار اجتماعی کوفه
١تغییر اجتماعی ؛ پدیده هاي هستند قابل رویت و قابل بررسی در مدت زمانی کوتاه که در محدوده یک محیط جغرافیایی و اجتماعی معین رخ می دهند. - گی روشه،
