بخشی از مقاله
چکیده:
محوطه باستانی تپه نادری در حدود 5 کیلومتری جنوب شرقی مشهد، یکی از محوطههای مهم حوزه فرهنگی شمال شرقی فلات ایران محسوب میشود که به منظور روشن شدن وضعیت فرهنگهای پیش از تاریخی و تاریخی این ناحیه - دشت مشهد - ، در تابستان 1393 بررسی روشمند گردید. در این برنامه، 16 درصد از کل مواد فرهنگی سطحی جمعآوری و برای تشخیص قدمت و مدت استقرار در این محوطه مورد مطالعه قرار گرفت.
حاصل این پژوهش میدانی که بیشتر متکی بر یافتههای سفالی بود، نشان داد که تپه نادری از حدود اواسط هزاره چهارم ق.م تا دوره اشکانی به طور متناوب مسکون بوده است و بیشترین دادههای پیش از تاریخی متعلق به عصر مسسنگی جدید و مفرغ قدیم - دوره نمازگاه - III و از دوره تاریخی، مربوط به دوره اشکانی میباشند. بقایای خشتی و قلوهسنگی یک بنا روی دیواره این تپه مرتفع نیز به چشم میخورد که احتمالا مربوط به یک قلعه اشکانی است. همچنین، یافتههای سفالی مشابه با فرهنگ یاز - عصر آهن - نیز قابل مشاهده میباشند. با توجه به فناوری ساخت و هنر تزیین سفالینهها، میتوان گفت که سفالگران محوطه مزبور در کنار وامگرفتن از فرهنگهای جوامع پیرامونی خود، روش و سلیقه خویش را نیز به کار میگرفتند.
مقدمه
بررسی حوزه مطالعاتی باستانشناختی شمال شرق ایران، بدون تردید، محدود به مرزهای سیاسی این کشور نمیشود، چرا که چند محوطه شاخص که مبنای گاهنگاری پیش از تاریخ منطقه مزبور به شمار میروند، در ترکمنستان واقع شدهاند : جیتون، آنو، نمازگاه و یاز. طلایی در این رابطه معتقد است، اگر فرایندهای فرهنگهای پیش از تاریخ، از جمله پیدایش سفالگری و افقهای سفالی صرفاً در چهارچوب مرزهای کنونی مطالعه و بررسی شود، بر پیچیدگیهای موجود که مهمترین عامل آنها تشابهات و روابط فرهنگی با آنسوی مرزهای شمال شرق ایران در دورههای پیش از تاریخ است، خواهد افزود
حدود منطقه باستانشناسی شمال شرق ایران، طبق نظر ملک شهمیرزادی، بخشهای وسیعی از نواحی شرق گرگان و قسمتهایی از خراسان تا دامنههای رشته کوههای کوپت داغ واقع در شمال عشقآباد در جمهوری ترکمنستان را شامل میشود
طلایی نیز جغرافیای این منطقه را استانهای خراسان شمالی، خراسان رضوی، گلستان، دشت شاهرود و بخشهایی از استان مازندران میداند
محوطه باستانی تپه نادری در جنوب شرقی شهر مشهد واقع است. روی سطح این محوطه، به طور عمده، آثار فرهنگی و مواد سفالی متعلق به هزاره چهارم ق.م تا دوره اشکانی یافت میشود. این محوطه در امرداد 1393 با هدف تشخیص دورههای استقراری و ارائه گاهنگاری، به روش سیستماتیک بررسی گردید. سوال نخست این برنامه میدانی، مرتبط با قدیمیترین دوره استقرار در محوطه نادری بود و چنین فرض گردید که به حدود اواسط هزاره چهارم ق.م باز میگردد و پرسش دوم درباره ماهیت فرهنگ محوطه نادری و چگونگی تأثیر پذیریهای احتمالی این فرهنگ بود و در این راستا فرض شد که فرهنگ پیش از تاریخ محوطه نادری بیش از آنکه متأثر از فرهنگهای همجوار قرار گرفته باشد، جنبههای بومی آن پر رنگتر بوده است.
پیشینه مطالعات باستانشناسی در حوزه شمال شرق ایران
در آنسوی مرزهای ایران، در ترکمنستان، پژوهشهای باستانشناختی بیشتری با نگرشهای مارکسیستی صورت گرفته است که حداقل تسلسل و توالی در فرهنگهای پیش از تاریخ را آشکار کرده است. برعکس، در داخل مرزهای ایران و در منطقه شمال شرق، پژوهشهای باستانشناسی بسیار اندک و پراکنده میباشند - طلایی، . - 31 :1390 محوطه باستانی جیتون در 20 کیلومتری شمال غربی عشقآباد واقع است که بین سالهای 1957 تا 1963 به طور گسترده کاوش شده است
استقرار در این محوطه، بر اساس فرم و تزیین سفالها، شامل سه مرحله، آغازین، میانی و پایانی، بوده است . - Kohl, 1984:210 - قدیمیترین دوره به اواسط هزاره ششم ق.م میرسد . - Sarianidi, 1971:249 - آنو شامل دو تپه شمالی و جنوبی در 12 کیلومتری شهر عشقآباد است که اولین بار در حدود 1880 توسط کوموروف و سپس در 1904 توسط پامپلی از دانشگاه فیلادلفیا کاویده شد
کاوشهای بعدی در این محوطه توسط هیأتهای باستانشناس روسی و ترکمنی ادامه داشته است. برجستگی شمالی دربرگیرنده سفالهای عصر نوسنگی تا مفرغ و سفالهای تپه جنوبی مربوط به عصر آهن هستند . - Kohl, 1984: 17-18 - تپه نمازگاه ترکمنستان توالی نسبتاً روشنی را از دورههای مسسنگی تا مفرغ نشان میدهد. این محوطه شامل دورههای زمانی بین حدود 4800 تا 1500 ق.م را در برمیگیرد. بعد از آخرین دوره نمازگاه - VI - ، عصر آهن I با شاخصههای فرهنگ یاز در همین منطقه شناخته میشود
آلتین تپه واقع در دهکده مینا در جنوب شهر تجن در ترکمنستان، از مکانهای شاخص شاخه شرقی فرهنگ جیتون است. این محوطه بزرگ با ساختمانهای یادمانی، دارای 15 لایه باستانی و سه دوره فرهنگی شامل نوسنگی متأخر، مفرغ قدیم و مفرغ میانی میباشد
تپه قلعهخان در 60 کیلومتری شمال غربی بجنورد در خراسان شمالی واقع است که پس از لایهنگاری مشخص گردید دارای استقرارهایی به قدمت دوران نوسنگی و مسسنگی بوده است - گاراژیان، . - 1387 آقتپه در دشت گرگان، توسط ملکشهمیرزادی و گروهش در سال 1379 کاوش شده است و شامل لایههای استقراری از دوره نوسنگی، مسسنگی ، عصر آهن و هخامنشی میباشد - ملک و نوکنده، . - 1379 محوطه سنگ چخماق که در سال 1969 توسط باستانشناسان ژاپنی شناسایی و بین 1970 تا 1975حفاری شده است، در 8 کیلومتری شاهرود قرار گرفته و دارای دو پشته شرقی و غربی به فاصله 200 متر میباشد.
با توجه به آثار و آزمایشهای انجام گرفته، برجستگی غربی قدیمیتر از شرقی تخمین زده میشود و به طور کل، این محوطه دارای لایههایی به قدمت هزارههای ششم و پنجم ق.م است . - Masuda, 1984 - یاریم تپه درگز نیز تپه مرتفعی است که دارای آثاری از دورههای نوسنگی تا تاریخی میباشد - گفتگوی شخصی با محمد شیخ. - 1 تپه دامغانی، واقع داخل شهر سبزوار، در سال 1387، به سرپرستی هنریپل فرانکفورت کاوش و لایهنگاری شده است و تمامی دادههای حاصل از این کاوش متعلق به عصر مفرغ میباشند . - Fouache et al., 2010 - محوطه چناران در 55 کیلومتری شمال غربی مشهد دارای سفالهایی به قدمت هزاره پنجم ق.م است
تپه بلوچ نیشابور یک محوطه نوسنگی در خراسان رضوی است که توسط گاراژیان کاوش شده است . - Garazhian, 2012 - تپه برج نیشابور نیز یکی دیگر از محوطههای این دشت است که با قدمت حدود 5500 سال ق.م، به دوره نوسنگی جدید بازمیگردد
روششناسی بررسی روشمند محوطه نادری
محوطه نادری در حدود 5 کیلومتری جنوب شرقی شهر مشهد و در حاشیه سمت چپ جاده مشهد به نیشابور قرار گرفته است - تصویر . - 2 این محوطه شامل دو برجستگی به فاصله حدودی 20 متر، یکی مرتفع و یکی کوتاه، میباشد. ارتفاع تپه مرتفع که به حدود 30 متر میرسد و شیب تند آن کار شبکهبندی سطحی و جمعآوری مواد فرهنگی را دشوار و بعضا خطرناک مینمود. اما تپه یا برجستگی کوتاهتر، دارای ارتفاعی در حدود 2 متر از زمینهای اطراف است.
تمام سطح این محوطه، تا جاییکه خردههای سفالی مشاهده میشود، در خلال تهیه نقشه توپوگرافی، با شبکههایی مربعی به ضلع 10 متر تقسیمبندی شد. شبکهبندی سطحی در امتداد افقی با حروف بزرگ انگلیسی از A تا K و در امتداد عمودی با شمارهگذاری از 1 تا 21 نامگذاری شدند و در نهایت مواد فرهنگی 36 شبکه که 16 درصد از کل شبکهها را شامل میشود، جمعآوری شدند - تصاویر 3 و . - 4 روش مزبور این امکان را محیا میسازد که با صرف انرژی کمتری، به طور روشمند و علمی بتوان نتیجه بررسی آماری و تحلیل مواد فرهنگی برداشت شده را به کل محوطه تعمیم داد.
سفالهای برداشت شده از هر شبکه، پس از شست و شو و خشک کردن، شمارهگذاری و ویژگیهای ظاهری آنها همچون رنگ خمیره، تکنیک ساخت، میزان پخت، نوع ماده افزوده، ساده یا منقوش بودن سفال، رنگ پوشش داخل و خارج، ثبت گردید. به طور کلی، 759 قطعه سفال از 36 شبکه برداشت شدند که بر اساس شاخصههای موجود، از لحاظ دوره طبقهبندی گردیدند. همچنین، بقایای دیوارهای خشتی و سنگچین یک ساختمان بزرگ نیز در بدنه تپه مرتفع به چشم میخورد که احتمالا کل این برجستگی قلعهای با کاربری نظامی، متعلق به دوره اشکانی، بوده که روی استقراری پیش از تاریخی بنا شده بوده است.
