بخشی از مقاله
چکیده
پس از حمله مغول و سقوط دولت پانصدساله عباسیان و استقرار حکومت ایلخانان، دولتهای مستقل محلی و تیموریان، رفتهرفته جمعیت شیعیان افزایش یافته به گونهای که پس از دو قرن بر جمعیت اهل تسنن فزونی یافت و سرانجام حکومتی شیعی بر قلمرو گستردهای که شامل ایران و بخشهایی از سرزمین همسایگان شرقی و غربی و شمالی آن میشود، مستولی یافت. پس از واکاوی در عوامل این تحول مشاهده شد که نظام ارتباطی و تبلیغی شیعیان به عنوان یکی از عوامل فرهنگی، در این راستا از جایگاه ویژهای برخوردار بوده لیکن تا کنون به صورت منسجم مورد توجه قرار نگرفته است.
حال این پژوهش به دنبال استخراج یکی از ارکان این نظام یعنی سیاستها و روشهای پیامرسانان شیعیان در نشر و تبلیغ فرهنگ و اندیشههای شیعه است و سعی در پاسخگویی به این پرسش دارد که پس از حمله مغول تا حکومت صفویه چه شیوههای تبلیغی توسط پیامرسانان شیعیان به کار گرفته شد. مقاله با نگاهی اجتماعی به تاریخ و با روش سندپژوهی و تحلیل دادهها و پس از استخراج چارچوب اولیه از علم ارتباطات و تبلیغ به اطلاعاتی دست یافته که امید دارد در راستای الگوگیری و آسیبشناسی تبلیغ در دوران پسین به کار آید.
در پایان به نظر میرسد در این دوران که یکی از سریعترین برهههای گسترش دینی و مذهبی را دارا است، در نظر گرفتن امکانات و وضعیت مخاطبان از سوی ارسال کنندگان پیامها و تطبیق آن با شیوههای موجود و ممکن با توجه به وضعیت نابسامان دوران مغول و تیموری، خلق و ابداع شیوههایی نو و در نهایت استفاده گسترده از شیوههای بررسی شده در این تحول بسیار مؤثر بوده است.
مقدمه
در برحهای از تاریخ اجتماعیفرهنگی فلات ایران، تحولی عظیم روی داد که از استپهای شمال شرقی آسیا نشأت میگرفت. فردی به نام چنگیزخان پس از غلبه بر دیگر خاننشینها توانست اقوام بربر این منطقه را متحد کرده و در جستجوی ثروت و قدرت و قلمرو به خارج از استپها هدایت کند. آنان به راحتی به دشمنان و رقبای بزرگ خود غلبه کرده و در کمتر از یک سده مالک بخش وسیعی از آسیا از چین تا مصر شده و میرفت که وارد اروپا شوند. به دنبال این حرکت تحولات و تغییرات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی چشمگیری در سرزمینهای مفتوحه روی داد.
سقوط بزرگترین قدرت سیاسی دینی آن روز یعنی دولت پانصد ساله عباسی از جمله تحولات بنیادی در تاریخ این سرزمینها است. به دنبال سقوط عباسیان، قدرت سیاسی به دست ایلخانان سپرده شد و بخش دینی و مذهبی تا مدتها نابسامان بود و مانند گویی در دست کانون علمای ادیان و مذاهب مختلف میچرخید و بخش اجتماعی و فرهنگی نیز رها شده بود تا شاید خود به سامان برسد.
پیش از این رویداد، عمده ساکنین فلات ایران به یکی از چهار مذهب تسنن گرایش داشتند و تشیع1در انزوا به سر میبرد. اما کمتر از سه سده پس از سقوط عباسیان، تشیع به مذهبی علنی و حداکثری تبدیل شد و یکی از ماندگارترین نتایج این تغییر رسمی شدن آن در سال 907 هجری قمری در ایران بود. هر چند که پس از استقرار دولت صفویه مردمِ بسیاری با تیغِشمشیرِ قزلباشهای صفوی به این مذهب گرویدند اما بسیاری از آنها پیش از این به تشیع گرایش یافته بودند. در بررسی علل این تحول، عوامل فرهنگی بیشتر از دیگر عوامل مورد توجه این پژوهش قرار گرفته است.
در میان عوامل فرهنگی نیز شیوههای ارتباطی و تبلیغی بزرگان و علمای شیعه که نقش پیامرسان را در نظام ارتباطی شیعیان بر عهده داشتند از دیگر عوامل اهمیت بیشتری یافته است. شاید اغراق نباشد اگر سهم اثرگذاری عوامل فرهنگی را در این تحول بیش از دیگر عوامل دانست. از سویی دیگر اگر تبلیغات به صورت منسجم و نظاممند بررسی شود بسیار از عوامل فرهنگی دیگر را در خود جای خواهد داد. دلیل پرداختن به موضوعات فرهنگی مسئلهای است که با توجه به معنا و مفهوم فرهنگ2به راحتی پاسخ داده خواهد شد.
این این واژه از دو جزء »فر« به معنای بالا و »هنگ« به معنای کشیدن تشکیل شده است . ترکیب این دو به معنای بیرون کشیدن یا بالا کشیدن استعداد و لیاقتهای ذاتی و نهفته شده در نهاد فرد و جامعه است.3بر این اساس تعریف اصطلاحی »فرهنگ« در اسلام عبارت است از مجموعه دستاوردهای مادی و معنوی انسان که در سایه تلاش مشترک فکری و عملی و با کمک وحی، در طول تاریخ انسانی حاصل میشود. 4این دستاوردها که در حکم میراث اجتماعی هستند به وسیله معرفت از نسلی به نسلهای بعد رسیده و به صورتی مستقل مبنای ارثی است که توسط پدر و مادر به فرزندان منتقل میشود.
بدین ترتیب عواملی که به پرورش و هدایت تواناییهای درونی افراد جامعه به منظور اعتلای آنها میپردازند، عوامل فرهنگی نامیده میشوند. نظام ارتباطی و تبلیغی نیز با این تعریف یکی از این عوامل خواهد بود. در واقع نظام یا سیستم به مجموعه ای از عناصر به هم مرتبط گفته میشود که برای نیل به هدف مشترک با هم در تعامل هستند. با این توضیح نظام تبلیغ دینی به 1 مراد از تشیع در این مقاله، شیعه دوازده امامی یا جعفری است.
مجموعهای یکپارچه از عناصر تبلیغی مانند فرستنده پیام، پیام، شیوه و مخاطب گفته میشود که در تعامل با یکدیگر تبلیغ یک عقیده یا گزاره دینیِ مشخص را ممکن میکنند. بررسی نظام تبلیغی شیعیان در زمان مورد توجه محقق عرصهای بزرگ را میطلبد که در این مقاله نمیگنجد اما شیوههای مورد استفاده پیامرسانانِ شیعه آن هم در دورهای که بیشترین نیل به هدف را داشته، موضوعی است که با وجود سنتی بودن آن باز هم مفید و مثمر ثمر خواهد بود.
باید یادآور شد که با وجود اینکه پویایی شیعیان در بخش ارتباطات و تبلیغات در قرون مورد تحقیق مدیون سقوط حکومت سنی مذهب عباسیان نیز است، اما نشان دهنده درک شیعیان از اهمیت و جایگاه تبلیغ، پیروی از اصول آن، استحکام مبانی دینیفرهنگی، شناخت درست موقعیت زمانی و مکانی و شناخت کاملی از شیوههای در دسترس است.
به گفته ادوارد ال برنیس افراد دانا باید درک کنند که تبلیغات سلاح جدیدی است که آنها را در رسیدن به اهداف خود و تبدیل بینظمی به نظم توانا میسازد.1با توجه به تعریف فرهنگ میتوان گفت که عموم شیوههای ارتباطی و تبلیغی به کار گرفته شده از حمله مغول تا آغاز صفویه به صورت مستقیم با فرهنگ در ارتباط بودهاند. حال این شیوهها را با عناوین ذیل میتوان مطرح کرد:
انواع شیوههای پیامرسانی
-1 تألیف کتاب و رساله
تألیف کتاب و رسالههای علمی از شیوههای مهم پیامرسانی در موضوعات مختلف بوده است. اما در صورتی که این شیوه گسترش یابد باعث میشود که هدف نظام تبلیغی بهتر و سریعتر به دست آید. همین ویژگی موجب شده که تألیفات شیعیان در دو بخش مستقل یعنی عوامل گسترش و شیوههای پیامرسانی مطرح شود. با این تفاوت که در یک بخش از لحاظ قالب و در بخش دیگر از لحاظ محتوایی به آن توجه شده است. همانطور که پیشتر گفته شد ارزش و اهمیت این روش به دلیل اقناع عقل و بارور کردن اندیشه از جایگاه ویژهای برخوردار است.
البته باید توجه داشت این شیوه، مخاطبان خاص خود را در میان تودههای اجتماعی دارد و نمیتوان آن را بهعنوان شیوهای همگانی برشمرد، در کنار سواد خواندن و نوشتن، توانایی درک و بحث، موجب اختصاصی دانستن این روش تبلیغی شده است. تألیفات شیعیان در این زمان را از لحاظ موضوع به گروههای زیر میتوان تقسیم کرد :
-1 -1 کتب علوم دینی
مهمترین رشتههای علوم دینی که پیامهای خاص هر مذهب را در بر دارد شامل تفسیر، کلام، فقه و اصول است. علمای شیعه پس از سقوط عباسیان بیش از گذشته به نشر پیامهای خود از طریق کتب درسی و رسالههای علمی پرداختند.
