بخشی از مقاله
چکیده
بلاغ یعنی رساندن پیام، در قرآن، بلاغ به صورت »بلاغ مبین« به کار رفته، مبین به معنی »آشکار کننده« است. پیامبر اکرم - ص - نیز اگر جایی صحبت میکرد آن را عالی بیان میفرمود که دانشمندان بعد از سالیان طولانی به معانیاي در آنها برخورد میکردند که قبلیها توجه نکرده بودند ولی تمام آنهایی هم که در حضور پیامبر نشسته بودند به اندازه خودشان میفهمیدند، قابل ذکر است دانشمندان علم کلام و اخلاق اعتقاد دارند که تمام بدبختیها و مفاسد اخلاقی و اجتماعی مردم معلول جهل و نادانی آنها است و چنانچه انسانها خوبی و بدي کارها را بدانند به بدي نمی گرایند و از خوبی رویگردان نمیشوند و قرآن میفرماید: »فذکّر فانّ الذّکري تنفع المؤمنین« - ذاریات - 55/
هدف مقدس پیامبر اکرم - ص - تبلیغ دین بوده است که باید گفت و الحق و الانصاف به خوبی و با بهترین وجه از عهده آن برآمد و آنچه بر عهده ماست و موظفیم که از گفتار و رفتار یعنی قول و فعل پیامبر - ص - استفاده کنیم و آن را راهنما و چراغی بدانیم که با آن زندگانی و راهمان روشن میشود درود و صلوات خداوند بر رسول گرامی آن ابرمرد همه عصرها و نسلها و خاندان مطهرش - ع - که همگی الگو و اسوه بشریتند.
مقدمه
نقش همه انبیاء این بوده است که با تلاش و کوشش خستگی ناپذیر و تحمل رنجهاي فراوان بعد از شناساندن و معرفت به یگانگی خداوند سعی داشتند که با تعلیم و تربیت مردم را زنده کنند و آنها را از زنجیر خرافات و نادانیها برهانند و مردم را به سوي سعادت و خوشبختی واقعی رهنمون شوند. پیامبر اکرم - ص - نیز عاشق هدایت مردم بود و از گمراهی آنها رنج میبرد و در راه آگاهی مردم هرگز خسته نمیشد و سخنان بسیاري در موضوعات مختلف از جمله در اخلاق و تربیت، فقه، عرفان، معارف بیان داشتهاند و تاریخ علوم اسلامی نشان میدهد که مفسرینی که در دورههاي بعد آمدهاند واقعاٌ بهتر توانستهاند به عمق کلام پیغمبر برسند و همین طور که سخنان پیغمبر معنی دارند رفتارهاي پیغمبر هم همه تفسیر دارند و در آنها باید تعمق کرد و تفسیر و توجیه عمل پیغمبر مهم است و باید تحقیق کرد در فلان جا چرا پیغمبر این طور رفتار کرد؟ و آنجا چه منظوري داشت؟
به همین دلیل دانشمندان و متعهدان دینی که خط فکري و مبتنی انبیاء را تداوم میبخشند وظیفه سنگینی بر عهده دارند همانگونه که قرآن میفرماید: »لقد کان لکم فی رسول االله اسوه حسنه« در وجود پیامبر اسوه و تأسی است براي شما، گویی که وجود پیغمبر کانون و مرکزي است که ما از آن کانون باید استفاده و استخراج نتایج کنیم. و بر اندیشمندان و محققین اسلامی ضروري است که با تحقیق و بررسی دائمی از سیره و سخنان پیامبر اکرم - ص - مسائل جدیدي را از معدن گرانبهاي رسالت کشف و استخراج نمایند و درهاي استخراج شده را به تشنگان علم و معرفت و نسل هاي کنونی و آتی و به بشریت اهداء نمایند.
از بررسی حال پیامبران مخصوصا پیامبر اکرم - ص - و ائمه هدي - ع - به خوبی استفاده میشود که این بزرگواران براي تحقق بخشیدن به اهداف تبلیغی و تربیتی خود از اخلاق اجتماعی و اصول روانشناسی و انسانیترین شیوههاي نفوذ در قلبها استفاده میکردند. طرز برخورد آنها با مردم چنان بود که به سرعت آنها را به سوي اهداف خود جلب و جذب میکردند گرچه بعضی میل دارند به این امور همیشه جنبه اعجاز دهند اما چنین نیست اگر ما هم سنت و روش و شیوه بحث آنها را در برخورد با دیگران به کار بندیم میتوانیم در دیگران اثر بگذاریم و در اعماق جانشان نفوذ کنیم. قرآن با صراحت به پیامبر اکرم - ص - میگوید: به خاطر رحمت الهی است که نسبت به آنها نرمخو شدهاي که اگر خشن و سنگدل بودي از اطراف تو پراکنده میشدند. - آل عمران11 - - 159
و منظور از تبلیغ، همان ابلاغ و رسانیدن است یعنی آنچه را خدا به عنوان وحی به پیامبران تعلیم داده به مردم تعلیم کنند و از طریق استدلال و انذار و بشارت و موعظه و اندرز در دلها نفوذ دهند و در آیه 39 احزاب آمده است پیامبران پیشین کسانی بودند که تبلیغ رسالتهاي الهی میکردند و تنها از او میترسیدند و از هیچ کس جز خدا واهمه نداشتند و همین بس که خداوند حسابگر و پاداش دهنده اعمال آنها است.
شیوه تبلیغ در اندیشه و سیره نبوي
مجموعه بحث را میتوان در 5 مورد زیر خلاصه کرد:
-1 اصول تبلیغ: الف- یکتاپرستی ب- نبوت ج- معاد
-2 مراحل تبلیغ: الف- دعوت مخفیانه ب- دعوت از خانواده ج- دعوت از جامعه عرب د- دعوت جهانی
-3 ابزار تبلیغ: الف- معجزه ب- اخبار از غیب ج- تصرف در عالم
-4 کیفیت تبلیغ: الف- تبلیغ قولی ب- تبلیغ عملی
-5 ویژگیهاي تبلیغ: بهترین اسوه و الگو و مبلغ نبی اکرم - ص - است که داراي فضایل بیشمار میباشد. ازجمله: زبان فصیح و بلیغ، شجاعت و عزم راسخ- تواضع و فروتنی، ساده زیستی، دوري از برتري جویی و تفوق طلبی، احترام و تکریم دیگران، شفقت و دلسوزي، مصنف بودن، داراي عزت نفس و دوستدار شرافت، علم و حکمت، راستی و صداقت، جواد و بخشندگی ایشان و گذشت و عفو، حلم و بردباري و مشورت با اصحاب و ...
و اما تبلیغ رسالت به مردم تنها به زبان نیست بلکه تبلیغ عملی هم تبلیغ است پس رسول باید در مرحله عمل از هر معصیت و ارتکاب هر گناه و ترك واجب دینی معصوم باشد چون اگر نباشد نقیض و ضد دین را تبلیغ کرده پس پیغمبر - ص - از ارتکاب معصیت معصوم است. همچنانکه از خطاء درگرفتن وحی هم معصوم است و همچنین از فراموش کردن آن و از خطاء زبانی در رساندنش به مردم معصوم است. بنابراین نبی مکرم - ص - در مرحله گرفتن وحی و مرحله حفظ آن و مرحله تبلیغ آن به مردم مؤید به عصمت و محفوظ از خطاء در هر سه جهت است.
»در این ره، انبیا چون ساربانند // دلیل و رهنماي کاروانند
وزیشان، سید ما گشته سالار // همو اول، همو آخر در این کار
جمال جانفزایش، شمع جمع است // مقام دلگشایش، جمع جمع است
روان از پیش و دلها جمله از پی // گرفته دست جانها از پی وي10 - «، ص - 103
»انّ الذین قالو ربنا االله ثم استقاموا تتنزل علیهم الملئکه الاّ تخافوا و لاتحزنوا و ابشروا بالجنه التی کنتم توعدون«
- فصلت - 30/ به یقین کسانی که گفتند: پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس استقامت کردندفرشتگان بر آنان نازل میشوند که: نترسید و غمگین مباشید و بشارت باد بر شما به آن بهشتی که به شما وعده داده شده است.
قرآن مجید رمز موفقیت را ایمان به هدف و استقامت در طریق آن میداند و مصداق بارز این آیه پیامبر اکرم - ص - میباشد.
»هنگامی که سران قریش به ابوطالب گفتند که برادرزاده خود را از تبلیغ آیین جدید باز دار آنچه را که بخواهد به او اهدا میکنیم و ابوطالب پیام آنها را به پیامبر رساند ولی پیامبر اکرم - ص - در مقابل آنها جملهاي فرمود که یکی از سطور برجسته و طلایی تاریخ به شمار میرود فرمود: عموجان! به خدا سوگند اگر آفتاب را در دست راست من و ماه را در دست چپ من قرار دهند - یعنی سلطنت تمام عالم را در اختیار من بگذارند - که از تبلیغ و آیین و تعقیب هدف خود دست بردارم هرگز حاضر نمیشوم و دست بر نمیدارم و هدف خود را تعقیب میکنم تا بر مشکلات پیروز آیم و به مقصد نهایی برسم و یا در طریق هدف جان بسپارم
خذالعفو وأمر بالعرف و أعرض عن الجهلین - اعراف - 199/
در این آیه و آیات بعد شرائط تبلیغ و رهبري و پیشوایی مردم به طرز بسیار جالب و فشرده بیان شده و به چهار قسمت از وظائف رهبران و مبلغان به صورت خطاب به پیامبر - ص - شده است:
الف: در طرز رفتار با مردم سختگیر مباش و با آنها مدارا کن،عذرشان را بپذیر، و بیش از آنچه قدرت دارند از آنها مخواه - خذالعفو -
بدیهی است اگر رهبر و مبلغ، شخص سختگیري باشد به زودي جمعیت از اطراف او پراکنده میشوند، و نفوذ خود را در قلوب از دست خواهد داد همانطور که قرآن مجید میگوید: »و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک« اگر سختگیر و بداخلاق و سنگدل بودي به طور مسلم از گرد تو پراکنده میشدند. - آل عمران - 159/
ب: مردم را به کارهاي نیک و آنچه را عقل و خرد، شایسته میشناسد و خداوند آن را نیک معرفی کرده دستور ده - و امر العرف -
اشاره به اینکه ترك سختگیري مفهومش مجامله کاري نیست، بلکه باید رهبران و مبلغان همه حقایق را بگویند و مردم را به سوي حق دعوت کنند و چیزي را فروگذار ننمایند.
ج- دستور به تحمل و بردباري در برابر جاهلان داده میگوید:
»از جاهلان روي بگردان و با آنها ستیزه مکن« - واعرض عن الجاهلین - رهبران و مبلغان در مسیر خود با افراد متعصب، لجوج، جاهل و بیخبر، و افرادي که سطح فکر و اخلاق آنها بسیار پایین است روبرو میشوند از آنها دشنام میشنوند، هدف تهمتشان قرار میگیرند، سنگ در راهشان میافکنند. بهترین راه تحمل و حوصله، نادیده گرفتن و نشنیده گرفتن اینگونه کارها است.
د- و در آیه بعد خداوند قرآن دستور میدهد اگر وسوسههاي شیطانی، متوجه تو شد به خدا پناه ببر و خود را به او بسپار و از لطفش مدد بخواه زیرا او سخن تو را میشنود و از اسرار درونت آگاه و از وسوسههاي شیاطین با خبر است - و اما ینزغنک من الشیطان نزغ فاستعذ باالله انه سمیع علیم - - اعراف - 200/ - البته توجه به این نکته لازم است که مخاطب در آیه گرچه شخص پیامبر - ص - است ولی همه امت و تمامی رهبران و مبلغان را شامل میشود.
مراحل تبلیغ
• دعوت مخفیانه
رسول خدا - ص - در اول بعثت دعوت خود را علنی نکرد و تا مدت سه یا چهار یا پنج سال به تنهایی دعوت مینمود زیرا اوضاع آنقدر نامساعد بود که اجازه چنین اقدامی نمیداد لذا در این مدت آحادي از مردم را که احتمال میداد دعوتش را قبول کنند ملاقات میکرد و دعوت خود را پنهانی با آنان در میان میگذاشت تا آنکه خدایتعالی اجازهاش داد تا دعوتش را علنی کند.
• دعوت عمومی از جامعه
در آن هنگام که بار سنگین دعوت اسلامی پیغمبر را رنج میداد خداوند سبحان وي را دستور میفرماید تا با مدارا و به طور تدریج وظیفه خود را انجام دهد و این مدارا و تدریج هم در خود دعوت و هم در مورد دعوت شوندگان بود
