بخشی از مقاله
چکیده
در دهه های اخیر مشکلات جدی زیست محیطی مانند: نازک شدن لایه ازن، تسریع نابودی جنگلها و مراتع، آلودگیهای آب و هوا، گرم شدن کره زمین، انقراض گونههای جانوری و ... کیفیت زندگی بشر را به شدت تحت تأثیر قرار داده است و نقش سازمانهای تولیدی- صنعتی در بروز این مشکلات غیر قابل انکار است. فشار مقررات دولتی برای اخذ استانداردهای زیستمحیطی از یک سو و رشد فزاینده تقاضای مشتریان برای عرضه محصولات پاک از سوی دیگر، توجه مدیران و مسئولان ارشد سازمانها را به مفاهیم تولید پاک جلب کرده است.
اتخاذ استراتژیهایی در جهت بهبود عملکرد زیست محیطی، مزایا و منافع زیادی را مانند صرفهجویی در منابع انرژی، کاهش آلایندهها، کاهش یا حذف ضایعات، ایجاد ارزش برای مشتریان و نهایتاً ارتقاء بهرهوری را برای شرکتها و سازمانها به همراه خواهد داشت که اشاره خواهد شد.
این مقاله با بیان اهمیت و ضرورت تولید پاک برای سازمانها و مراکز صنعتی در ایران آغاز میشود و در ادامه با برشمردن مزایا و منافع حاصل از تولید پاک به بیان شاخصهای تأثیر گذار بر رتبهبندی بخشها و زیرگروههای صنعتی در جهت پذیرش رویکردهای تولید پاک و اولویتبندی این بخشها میپردازد. در این مقاله کلیه سازمانهای صنعتی در قالب هشت گروه اصلی صنعتی دسته بندی شدهاند که در قبال هر کدام از این شاخصها ارزیابی میشوند. در انتها به دلیل بالا بردن دقت در نتایج تحقیق، سه روش متفاوت MCDM2 در اولویت بندی به کار گرفته میشود و برآیند آنها به عنوان نتیجه نهایی ارائه میگردد.
مقدمه و مرور ادبیات
تولید پاک یعنی هر اقدامی که به صورت مستقیم و غیر مستقیم، از طریق کاهش به کارگیری مواد شیمیایی غیر خطرناک یا از طریق طراحی مجدد فرآیندها و محصولات، باعث حذف و عدم شکلگیری مواد خطرناک شود. در حقیقت تولید پاک به اقداماتی گفته می-شود که به طرق ممکن از آزاد سازی ترکیبات شیمیایی مضر در محیط پیرامون ما جلوگیری میکنند
همچنین بکارگیری مستمر یک استراتژی محیطی یکپارچه است که به منظور افزایش کارایی و کاهش خطرات انسانی و محیطی، در فرآیندها، محصولات و خدمات به کار گرفته میشود. سازمان جهانی محیط زیست هدف از برنامههای تولید پاک خود را این چنین بیان میکند"ارتقاء آگاهی جهانی از استراتژیهای زیستمحیطی و تشویق صنایع به قبول این استراتژیها از طریق حمایت دولتهایشان". رویکردهای تولید پاک که قابل استفاده در فرآیندهای تولیدی نیز هستند شامل بازیافت، تغییر فرآیند، بهبود عملیات کارخانه، جایگزینی مواد اولیه و ... می-شوند
کمیسیون جهانی توسعه و محیط در سال 1987، توسعه پایدار را اینگونه تعریف میکند"توسعه پایدار، یک فرآیند تغییر است که به وسیله آن بهره برداری از منابع، مسیر سرمایه گذاری ها، گرایش توسعه تکنولوژیکی و تحولات نهادی، همه در هماهنگی با هم و در جهت افزایش پتانسیل جاری و آتی در دست یابی به نیازها و خواسته های بشری شکل می گیرد"
امروزه تضمین توسعه هر کشور در گرو حفظ و استفاده بهینه از منابع محدود و غیرقابل جایگزین آن کشور است لذا اقدامات گوناگونی برای مواجهه با این مشکل توسط دولتها صورت گرفته است از جمله اعمال مقررات و اصول سبز مانند استفاده از مواد خام سازگار با محیط زیست در مراکز تولیدی و صنعتی، کاهش مصرف منابع انرژی فسیلی و نفتی، بازیابی و استفاده مجدد ضایعات.
در سالهای اخیر، در ایران، فشار دولت جهت اخذ استانداردهای زیستمحیطی و همچنین تقاضای رو به رشد مصرفکنندگان برای عرضه محصولات سبز به طور فزایندهای رشد داشته ولی هنوز کافی نیست.[2,3] شرکتهای پیشرو در این زمینه از طریق ایجاد مطلوبیت و رضایتمندی از منظر زیستمحیطی میکوشند تا الگوهای تولید پاک را به عنوان یک سلاح استراتژیک جهت کسب مزیت رقابتی پایدار به کار ببرند.
در مقاله پیش رو از اطلاعات کمیتری در ایجاد ماتریس تصمیمگیری استفاده شد که میزان دقت نتایج را تا حد زیادی تضمین میکند. همچنین بر خلاف [9] و [12]روشهای دقیقتری در MCDM به کار گرفته شد تا نتایج مطمئنتری حاصل گردد. لازم به ذکر است که تولید پاک به تنهایی رسیدن به توسعه پایدار وتوسعه یافتگی جامعه را تضمین نمیکند به خصوص در کشوری مثل ایران که دارای ویژگیهای منحصر به فردی همچون نظام اداری، سیستم اقتصادی، اعتقادات فرهنگی، مشکلات زیستمحیطی، وجود جمعیت جوان، بحران بیکاری با نرخ بالا، میباشد. ولی گسترش این مفاهیم به صورتی که در این مقاله آمده است، گام مهمی در جهت رسیدن به توسعه پایدار محسوب میشود.
اهمیت و ضرورت تولید پاک در ایران
انرژی
کشور ایران یکی از پرمصرف ترین کشورهای جهان است. منابع نامحدود و بهره وری پایین از این منابع و محصولات سبب شده است که ایران علاوه بر هدر دادن منابع الهی رکورد دار مصرف در جهان باشد. میزان مصرف انرژی ایران3/5 برابر ترکیه، 14/5 برابر ژاپن، 2 برابر چین، 4 برابر هند و 5 برابر متوسط جهانی است . ایران بین 16 کشور سازمان بهره وری آسیا رتبه پانزدهم را داراست.
ایران با داشتن یک درصد جمعیت دنیا، 9 درصد انرژی جهان را مصرف می کند. میزان مصرف جهانی گاز در سالهای گذشته به بیش از 3198 میلیارد متر مکعب رسید که ایران در بین 211 کشور جهان از حیث مصرف گاز در رتبه سوم قرار دارد. تولید برق در حال حاضر 215 میلیارد کیلو وات ساعت است چنانچه 215 میلیارد کیلو وات ساعت تولید را بر جمعیت 70 میلیونی تقسیم کنیم , حدود 2700 کیلو وات ساعت شده اما آمار سرانه مصرف حاکی از 900 کیلو وات ساعت یعنی سه برابر بیشتر ازمیزان استاندارد جهانی است
گازهای گلخانهای
گازهای گلخانه ای شامل بخار آب، دی اکسیدکربن، متان، اکسید نیتروژن و… هستند. جو زمین، یعنی لایه هوایی که سیاره زمین را دربرگرفته، گرما را به دام می اندازد و موجب می شود هوای اطراف آن گرم شود. هنگامی که سوخت ها می سوزند، گازی به نام دی اکسیدکربن آزاد می کنند که موجب می شود جو زمین گرمای بیشتری را به دام بیندازد و گرم تر شود. دانشمندان این پدیده را اثر گلخانه ای یا گرم شدن زمین می نامند. برمبنای آخرین گزارش ملی ایران در سال 1994 به سازمان ملل، میزان انتشار گازهای گلخانه ای به وسیله ایران سالانه 350 میلیون تن اعلام شد که گفته می شود این میزان امروزه به بیش از 420 میلیون تن در سال رسیده است. همچنین ایران در زمینه تولید دی اکسید کربن مقام هجدهم را میان کشورهای جهان دارد.
پلاستیکها
زیادهروی دراستفاده برخی از کالاها هم محیط زیست را با مخاطره مواجه کرده است، متاسفانه پلاستیکها نمونه چنین کالاهایی هستند. در حالی که کارخانجات پترو شیمی برای تولید پلاستیک انرژی زیادی مصرف می کنند و آلودگیهای زیادی از جمله آلودگی-های جیوهای هم برای آبها ایجاد می کنند، خود پلاستیکها هم موجب آلودگی محیط زیست می شوند. معمولا0 بین 250 تا 500 سال طول میکشد تا پلاستیکها تجزیه شوند ضمن اینکه ممکن است سمومی را وارد چرخه حیاتی کند که اکوسیستم را از شکل طبیعی خارج نماید. با این وجود روند مصرف پلاستیکها و نایلونها با سرعت سر سام آوری رو به افزایش است حتی هشدارهای پزشکی درباره نحوه استفاده از این مواد هم خیلی نتیجه بخش نبوده تا جائی که مدتی است مباحثی برای کنترل مصرف بی رویه مواد پلاستیکی و از جمله نایلونها در کشور ما به وجود آمده است.
مفاهیم اساسی و ویژگیهای سیستمهای تولید پاک
اصول
اصل تقدم
اصل تقدم بیان میکند که اقدامات مقتضی باید قبل از اینکه به محیط صدمه وارد شود و محدودیتها مشخص شوند، به محض امکان صورت گیرند. به عنوان مثال شرکتها تمایل دارند که زبالههای صنعتی حاوی مواد شیمیایی آزمایش نشده را ایمن و مطمئن نشان دهند و بدون اینکه از تصفیه کنندههای صنعتی استفاده کنند و یا تأییدیه انجمنهای محیطی را مبنی بر عدم مضر بودن این زبالهها بگیرند. در واقع اثبات این ادعا که خروجی صنایع برای محیط بیخطر است و یا در صورت مضر بودن راه مطمئنتری برای انجام آن وجود ندارد، ضروری به نظر میرسد
اصل پیشگیری
جلوگیری از صدمه دیدن محیط بسیار ارزانتر و مؤثر از تلاش برای درست کردن و به اصطلاح "درمان" آن است. پیشگیری شامل استفاده از مواد شیمیایی بیخطر، حذف مواد شیمیایی خطرناک و جایگزینی آنها با مواد غیر مضر مؤثر است. هنگامی که مواد شیمیایی سمی به درستی استفاده شوند و همچنین فرآیندهای ایمنتری اجرا شوند، میتوان انتظار داشت که میزان حوادث و اتفاقات ناگوار نیز کاهش یابد.
اصل مشارکت عمومی
امروزه ضرورت های زیست محیطی برای ادامه بقای انسان بر کسی پوشیده نیست، چنان که هر روزه بر دانش ما در زمینه محیط زیست افزوده می شود. دسترسی عمومی به اطلاعات در رابطه با ترکیبات و تششعات خطرناک آزاد شده از تسهیلات تولیدی، مقدار و انواع مواد به کار رفته در فرآیندهای تولیدی و اجزاء شیمیایی موجود در محصولات، ضروری به نظر میرسد و میتواند روند انطباق با شیوههای تولید پاک را تسریع کند.
