بخشی از مقاله
چکیده
آینده پژوهی از گفتمانهای جدید حوزه مطالعات علوم انسانی است که به رغم نوپایی، جایگاه کاربردی و راهبردی ویژهای را به خود اختصاص داده است. در حقیقت آینده پژوهی، دانش و معرفت شکل بخشیدن به آینده، به شیوه ای آگاهانه، عاملانه و پیش دستانه است و انسان را از غافلگیری در برابر توفان سهمگین تغییرات و پیشرفتهای سرسامآور محافظت میکند.
سازمانهای دفاعی جمهوری اسلامی ایران بر همین اساس و همچنین به دلایل بسیاری همانند؛ تنوع ماموریتها، تغییرات گسترده در شکل تهدیدات و صحنه های نبرد، پیشرفتهای سرسامآور در فناوریهای دفاعی، ظهور فناوریهای نوپدید، رقابت بی سابقه قدرت ها و بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای در بهره برداری از فرصت های محیطی و ...، برای رویارویی با آینده، اجتناب از غافلگیری و از همه مهمتر خلق آیندهای مطلوب که شایسته ملت شریف ایران و نظام مقدس جمهوری اسلامی باشد، بیش از هر زمان دیگری نیازمند استقرار نظام آینده پژوهی است.
در مقاله حاضر به منظور تبیین ضرورت استقرار نظام آینده پژوهی در سازمان های دفاعی، داده ها به روش کتابخانهای گردآوری شده و می توان آن را در زمره تحقیقات کاربردی نظری برشمرد. بر اساس ماهیت و روش نیز میتوان آن را یک مطالعه توصیفی- تحلیلی محسوب نمود.
نگارنده در این مقاله، ابتدا به تبیین نظری مفاهیم مرتبط با دانش آینده پژوهی پرداخته و در ادامه به صورت عام ضرورت و اهمیت استقرار نظام آینده پژوهی را بیان نموده و در پایان تلاش نموده به طور خاص به ضرورت استقرار این نظام در سازمانهای دفاعی بپردازد.
مقدمه
آینده پژوهی1 از گفتمانهای جدید حوزه مطالعات علوم انسانی است که به رغم نوپایی، جایگاه کاربردی و راهبردی ویژهای را به خود اختصاص داده است. مسئله شناخت آینده انسان و جهان موجب شده که این علم با تلاشی روشمند به عنوان حوزه معرفتی، موضوعات، پیشفرضها، مسائل پیرامونی، روشهای موجود و غایات آینده بشری را سرلوحه مطالعاتی قرار دهد.
حوزه معرفتی معطوف به آینده در مکاتب مختلف، نسبت بین انسان و جهان و بایدها و نبایدهای آن را تعیین میکند. آیندهپژوهی سعی میکند از طریق شناخت مسائل آینده، راههای مواجه با چالشها و برونرفت از بحرانها را در قالبی متدولوژیک و آیندهپژوهانه شناسایی کند و با اتخاذ راهبردهای مدیریتی، شرایط پیشبینی شده و سناریوهای محتمل ناشی از مسائل نوظهور را به فرصتهایی تبدیل کند.
آیندهپژوهی به عنوان یکی از ابزارهای کلیدی برای سیاستگذاری در حوزههای مختلف شناخته میشود و از این جهت، در سالهای اخیر کانون توجه سیاستمداران و برنامهریزان راهبردی کشورهای مختلف قرار گرفته است. یکی از رویکردهای مهمی که کشورها در مواجه با آینده از آیندهپژوهی کمک گرفتهاند این است که با سعی در نگاه به آیندههای بلندمدت ضمن شناسایی روندها و رویدادها، چگونگی به تصویر کشیدن آینده مطلوب را نیز بیان کنند.
این رویکرد در فضایی که وجود تفکر استراتژیک را برای رویکردهای سنتی برنامهریزی استراتژیک تنگ کرده است، اهمیت دو چندان یافته است. چشماندازسازی و رویکرد فعالانه نسبت به آینده که از طریق یک فرایند جمعی و با تعامل گروههای ذینفع شکل می گیرد، میتوانند از عناصر مهمی باشند که آیندهپژوهی را به عنوان یک رویکرد مناسب در فضای سیاستگذاریهای کلان مطرح میکنند.
مقام معظم رهبری نیز در دیدامدیران ستاد فرماندهی کلّ قوا میفرمایند: »چنین نظامی با چنین کشور و مردمی و با وجود احتمالاتی برای دفاع و تهدیدها، لازم است که با دید بلندمدت، همه مسائل را ملاحظه کند و رفتار کلی نیروهای مسلح را طراحی نماید و در نظر بگیرد.
بر همین اساس، سازمانهای دفاعی جمهوری اسلامی ایران که شامل ارتش، سپاه پاسداران، ستاد کل نیروهای مسلح و وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح میباشد، به دلایل بسیاری همانند؛ تنوع ماموریتها، تغییرات گسترده در شکل تهدیدات و صحنههای نبرد، پیشرفتهای سرسامآور در فناوریهای دفاعی، ظهور فناوریهای نوظهور، رقابت بیسابقه قدرتها و بازیگران منطقهای و فرامنطقهای در بهرهبرداری از فرصتهای محیطی و ...، برای رویارویی با آینده و اجتناب از غافلگیری بیش از هر زمان دیگری نیازمند استقرار نظام آیندهپژوهی میباشند.
در همین راستا، در تابستان 1383 مرکز آیندهپژوهی علوم و فناوریهای دفاعی به عنوان نخستین نهاد رسمی در حوزه آیندهپژوهی در موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی شکل گرفت و تاکنون با فعالیت درخشان خود در توسعه و اشاعه دانش و معرفت آیندهپژوهی گامهای درخشانی برداشته است. لیکن متاسفانه در سایر سازمانهای دفاعی شاهد حضور فعال و تاثیرگذار دانش آیندهپژوهی نبودهایم و به نظر میرسد، مراکز آینده پژوهی مستقر در نیروها و سازمانهای دفاعی به دلیل عدم استقرار یک نظام آیندهپژوهی هوشمند، منظم و منسجم تحرک چندانی در تصویرسازی و تصمیمسازی مدیران و فرماندهان این سازمانها ایفاء ننموده است و این ظرفیت عظیم چندان مورد بهرهبرداری قرار نگرفته است.
با توجه به توضیحات فوق، سئوال اصلی تحقیق عبارت است از: »استقرار نظام آیندهپژوهی در سازمانهای دفاعی چه ضرورتی دارد؟«
روش تحقیق
از آن جا که در این مطالعه، داده ها به روش کتابخانهای گردآوری شده است و هدف از آن بیان ضرورت استقرار نظام آینده پژوهی در سازمان های دفاعی می باشد، فلذا می توان آن را در زمره تحقیقات کاربردی نظری برشمرد. این مقاله بر اساس ماهیت و روش نیز یک مطالعه توصیفی- تحلیلی محسوب میگردد.
مفاهیم و تعاریف آیندهپژوهی
در حوزه علوم انسانی نیل به واژگان یکسان و تعاریف یگانه، امری محال یا دستکم دشوار است؛ زیرا برای بسیاری از مفاهیم می توان به تعداد انسان ها تعریف ارائه کرد و هر کس بنا بر دانش، شناخت و بینش خود از واژه ها تعریفی را ارائه می دهد و حتی این تعدد تعاریف در بین صاحب نظران این علوم نیز وجود دارد. - گودرزی،
در ذیل به تعدادی از تعاریف آیندهپژوهی اشاره میشود:
✓ »آیندهپژوهی«1 مشتمل بر مجموعه تلاش هایی است که با واکاوی منابع، الگوها و عوامل تغییر یا ثبات، بهتجسّم آینده هایبالقوّه و برنامه ریزی برای آن ها می پردازد. آینده پژوهی بازتاب دهنده چگونگی زایش واقعیت »فردا« از دل تغییر - یا ثبات - »امروز«، است.
✓ »آیندهپژوهی« علم مطالعه نظاممند آیندههای ممکن، محتمل و مطلوب است. مهم ترین هدف آیندهپژوهی تلاش برای شناخت دقیقتر تحولات آینده است.
✓ »آینده پژوهی« دانشی است که به انسان می آموزد چگونه به مصاف آینده های مبهم برود و در این رویارویی دستخوش کمترین دشواری شده و بیشترین سود را به چنگ آورد.
✓ »آینده پژوهی« دانش و معرفت شکل بخشیدن به آینده، به شیوه ای آگاهانه، عاملانه و پیشدستانه است و انسان را از غافلگیری در برابر توفان سهمگین تغییرات و پیشرفت های سرسام آور محافظت می کند.
با توجه به آنچه گذشت، میتوان تعریف کارکردی زیر را که از جامعیت مناسبی نیز برخوردار است، به این بخش افزود: آیندهپژوهی معرفتی است که مردم را نسبت به رویدادها، فرصتها، و مخاطرات احتمالی آینده هوشیار نگه میدارد.
