بخشی از مقاله
چکیده
ساماندهی خشکهرودهاي مناطق بالادست و میانه حوزههاي آبخیز و بهرهگیري از بسترمسیلها در مناطق خشک، زمینه مناسبی براي مدیریت جریانات فصلی، ایجاد آبخوانهاي کوچک، مهار فرسایش و رسوب فراهم میکند. بدین ترتیب از یکسسو حفاظظت مننابع آب و خاك را در پی داشته که علاوه بر اثرات اقتصادي و اجتماعی، اثرات اکولوژیک آن قابل توجه بوده و از سوي دیگر سطوح مناسبی براي درختکاري و ایجاد فضاي سبز در اراضی شیبدار ایجاد نموده که افزایش اششتغال در منناطق روسستایی و بهببود فضضاي سسبز و توسعه گردشگري و بومگردي را بهدنبال دارد.
دراین رابطه بهرهگیري از روشها و فنآوريههاي بیومهندسسی ککه مبتننی ببر اسستقرار سازگارترین اقدامات مهندسی با شرایط طبیعی حائز اهمیت هستند. کاهش هزینه اجرایی، موثر بودن، سازگاري ببا طبیععت و داششتن اقبال مردمی از مهمترین مزیتهاي روشهاي بیومهندسی میباشد و در مقایسسه ببا روشههاي مککانیکی صصرف، ضمن سازگاري با طبیعت، منافع بیشتري دارد.
بدین منظور و با هدف دستیابی به یک الگوي مناسب براي مههار و ببالا ببردن بههرهوري از سسیلابهاي فصلی و ایجاد اراضی جدید تولیدي، طرح الگویی در مسیلهاي منتخب در مناطق مختلف کشور و در چارچوب مدیریت سازگار تدوین شد. در این راستا با برگزاري جلسات و همفکري بهرهبرداران محلی، نهادهاي دولتی و غیر دولتی مرتبط و محققین برنامه کاري منطقه با توجه به محدودیتها و دورنماي آینده منطقه مشخص شده و خشکه رود بهعنوان واحد برنامهریزي انتخاب گردبد.
در مرحله اجراییی کار، با شناسایی دقیق ویژگیهاي هیدرولوژیکی، فیزیوگرافی، زمین شناسی، اقتصادي - اجتماعی منطقه و اثرات زیست محیطی اججراي پروژه شروع شده و در ادامه از طریق مدل هیدرولیکی HEC-RAS موقعیت سازههاي موجود مورد بررسی و در صورت نیاز با توججه ببه شیب حد رودخانه، امکان ایجاد سازههاي تکمیلی به منظور رسوبگیري و اصلاح شیب مورد بررسی قرار گرفته و سپس ببا اسستفاده از سامانههاي سطوح آبگیر باران و فنآوريهاي سنتی و نوین و ایجاد مخازن آب - درون آبرفت و کرانهها - از طریق پرده آب بند در بسستر خشکه رود و هدایت آب به درون مخازن، زمینه کاشت درختان و گیاهان بومی - مانند گیاهان دارویی - علاوه بر رسوبات پشت بنندهاي رسوبگیر، در کرانههاي خشکهرود فراهم میشود.
مقدمه
آبراهههاي میانی1، فصلی و خشکهرودها بیش از 50 درصد از ششبکه رودخاننهااي را در سراسر دنیا تشکیل ممیدهنند Datry - و همکاران، 2014؛ Kingsford و همکاران، . - 2017 این نوع آبراههها در مناطق خشک که نیمی از خششکیهاي ککره زممین را ششامل میشوند با توجه به فزونی میزان تبخیر نسبت به بارش، مشهودتر هستند. هرچند این رودخانه ها در مناطق مرطوب نیز دیده میشوند، ولی از نظر میزان جریان و تغییرات در طول سال در مناطق خشک نامنظمتر بوده و طبیعتا مدیریت این گونه آبراهه ها با توجه به مسائل مترتب آن از جمله محیط زیست، تنوع زیستی و مسائل اجتماعی و اقتصادي مشکلتر میباشد.
امروزه ساماندهی رودخانه عبارت از بهبود سیستم رودخانه در یک بازه معین - شامل مقطع اصلی و گستره زیستابی دو ببال سساحلی رودخانه - است که با اهداف چند منظوره مانند اصلاح مسیر رودخانه به منظظور اففزایش ایمننی در براببر سسیلاب و بههرهوري بهینه از جریانات فصلی، بهسازي ظرفیت انتقال رسوب و ککاهش فرسسایش دییوارهها انجام ممیششود. درایین رابططه بهرهگییري از روشها و تکنیکهاي بیومهندسی که مبتنی بر استقرار سازگارترین اقدامات مهندسی با شرایط طبیعی حائز اهمیت است.
کاهش هزینه اجرایی، موثر بودن، سازگاري با طبیعت و داشتن اقبال مردمی از مهمترین مزیتهاي روشهاي بیومهندسی میباشد Franti - ، - 1996 و اممروزه به عنوان بخشی از علم مهندسی هیدرولیک شده Georgi - و Stathakopoulos، - 2006 که در مقایسه با روشهاي مکانیکی صرف ضمن سازگاري با طبیعت، منافع بیشتري دارد Laitinen - و Jormola، . - 2008 حتی در بعضی مناطق مانند اروپاي مرکزي ببه مننافع اقتصادي بیولوژیک آن توجه بیشتري معطوف میشود Madera - و همکاران، - - 2009 وموفقیت در ااین اامر به نوع پوشش گیاهی و ترکیب آن ارتباط زیادي دارد Phillips - و Marden، . - 2006 از سوي دیگر هرگونه اقدام در راستاي ساماندهی رودخانه، توجه به الگوي رودخانه و خصوصیات مورفولوژیک آن ضروري است.
در رابطه با اهمیت ساماندهی رودخانهها، تلوري - - 1383 ببه نققل از کیننوري و موراچ - 1982 - ، تومپپاپیلاي و ماسسگرو - 1985 - اصلاح مسیر و بهسازي رودخانه در محدوده بحرانی را بهعنوان یکی از گروههاي اصلی روشهاي مهار سیل، حفاظظت اراضضی و تثبییت رودخانهها محسوب نموده است. اجراي عملیات سازهاي در آبراهههاي حوضههاي گلاب دره و دربند تههران نششان داد ککه ببراي مههار سیلابهاي واریزهاي ناشی از رگبارها بایستی شیب رودخانه در محدوده مناطق حساس و بحرانی به شیب ححد برسسد، لذا با طراحی بندهاي متوالی و بهینه کردن تعداد و ارتفاع آنها با استفاده از مدل HEC-RAS ، نتایج حاصله نشان داد که بندهاي با ارتفاع یک متتر در این رودخانه که داراي کمترین حجم عملیات هستند، شرایط بهینهاي را براي ایجاد شیب حد ایججاد مینماینند.
- جواهري، . - 1380 کشورپرست و پارسایی - 1394 - عدم توجه به ساماندهی رودخانه شهرمحمودآباد را عامل اصلی در بروز بسیاري از مخاطرات بروز سیل و دیگر مشکلات حادث دانسته که در سه دسته کالبدي، اجتماعی و زیست محیطی تقسسیم نمودنند. در تایید این موضوع از طریق پرسشنامه و یک جامعه آماري 380 نفري و بهرهگیري از مدل SWOT، دریافتند اولین مشکل این رودخاننه ناششی از مسسائل زیسست محیطی بوده و بعد آن مسائل مدیریتی است و توسعه پوشش و فضاي سبز در حاشیه ان راهکار مناسسب در ححل مششکلات آن مططرح شد.
ابراهیمی و داوديراد - 1395 - روي رودخانه اصلی حوزه آبخیز آهودره - شهرستان خمین - اقدام به انجام ییک ططرح الگگویی ببراي ساماندهی خشکهرودها انجام دادند. در این طرح براي ساماندهی رودخانه، مهار و بهرهبرداري از سسیلاب و حفاظت درختان اققدام ببه ساخت 21 عدد بندگابیونی تأخیري در مناطق آسیب پذیري رودخانه شد. نتایج نشان میدهد که بیشترین اثثرات هییدرولیکی سسازه هاي گابیونی در رودخانه آهودره در تغییر نمودارهاي سرعت، نیروي برشی، تغییرات سطح آب و قدرت جریان مشاهده شد، ببه ططوري که سرعت جریان در محدوده اثر بندهاي گابیونی کاهش یافته است.
از سوي دیگر این بندها اثرات خوبی در کنترل موضعی فرسایش بستر و کناره رودخانه و سیلابها داشته و سطوح جدیدي که ناشی از انباشت رسوبات - عممدتاً ببار بسستر - میباششد، ایججاد نمودنند و کارکرد مناسبی در بهرهبرداري از جریانهاي فصلی و توسعه درختکاري در منطقه ایجاد شد - شکل 1 و . - 2 در مشابهت با این کارکرد ساماندهی خشکهرودها می توان به کار انجام شده در مسیل جگین در استان هرمزگان - ششکل - 3 و اسستفاده از خوششاب در منطققه ایرانشهر - خخرد ننارویی و همککاران، - 1396 اشاره ککرد .
Moseley و - 2009 - Pincus معتقدنند سسرمایهگذاري در احییاي اکولوژییک عرصههاي طبیعی نقش مهمی در مدیریت منابع طبیعی در ابعاد دولتی و خصوصی دارد. از سوي دیگر منافع اقتصادي و ایجاد اشتغال در این بخش قابل توجه بوده و به لحاظ اینکه کمتر به آن پرداخته شده، مغفول مانده است. ایششان در ایین رابططه از نتتایج تحقیققات موجود در دفتر تحلیل اقتصادي منطقهاي ایالات متحده اسستفاده نمودنند.
- 2014 - Dunkerley در پژوهشی روي مسیلی در منطقه Fowlers Creek در غرب نیوساتولز استرالیا، معتقدند وجود پوشش گیاهی در کناره مسیر جریان شرایط مناسبی براي مدیریت جریانهاي فصلی و حفظ رطوبت و توسعه بیشتر پوشش گیاهی در منطقه مورد مطالعه با شرایط اقیمی خششک ففراهم نمموده اسست. Polyakov و همکاران - - 2017 اهمیت احیائ بیولوژیک ررودخانه حوزه آبخیز Bannister Creek با مساحت 23 کیلومترمربع در غغرب استرالیا را مورد بررسی قرار داند.
در این رابطه وضعیت رودخانه در مققاطع زممانی سسالهاي 1965، 2000، 2001، 2005 و 2010 را بررسی کردند. ایشان با تحلیل اقتصادي پروژه احیایی رودخانه مورد مطالعه و طرح "رودخانه یا مسیر زندگی"، معتقدند ارزش و اعتبار تاثیرات اکولوژیک آن به مراتب بیشتر از منافع حاصل از هزینه کرد اقتصادي آن میباشد. بنا بر بررسی صورت گرفته و پژوهشهاي مورد اشاره، خشکهرودها و یا مسیلها در مدیریت جریانههاي سطحی، بروز سیلاب و بهعنوان عرصههاي بالقوه تولیدي، جایگاه مهمی دارند.
بنابر این ساماندهی رودخانهها با اهداف چند منظوره زیستمحیطی و اقتصادي-اجتماعی نقش مهمی در احیاي جوامع روستایی بهعنوان گروه اجتماعی شاخص ذينفع دارد . با توجه به اینککه مسسیلها ببهویژه در مناطق کوهستانی سطح قابل توجهی از سطح حوزههاي آبخیز را تشکیل میدهد 10 - تا 15 درصد - ، لذا درصورتیکه 50 درصد سسطح این اراضی را با بسترسازي و اصلاح و تعدیل شیب و مسیر مسیلها به عنوان اراضی جدید ببراي توسسعه کششاورزي و مننابع طبیععی اضافه نمود، شرایط بسیار مناسب و ارزشمندي براي بهرهوري از جریانههاي بالادسست، سسیلابها، اففزایش مییزان اششتغال در اراضضی شیبدار و حتی توسعه فضاي سبز در حوضههاي شهري فراهم نمودو کاملاً مشهود است.
البته اثرات طبیعی آن مثل کاهش خططر سیل، مدیریت خشکسالیها و همچنین ارزش و اعتبار تاثیرات اکولوژیک آن که ببه مراتتب بیشتتر ااز مننافع حاصل از هزینه کرد اقتصادي آن، را نباید از نظر دور دانست. لذا بر آن شدیم در قالب طرح پژوهشی بهصورت پایلوت در پنج تا هشت خششکه رود ششاخص در کشور و با هدف دستیابی به یک الگوي مناسب براي مهار و بالا بردن بهرهوري از سیلابهاي فصلی و ایجاد اراضی جدیید تولییدي، اهمیت ساماهدهی خشکهرودها در ابعاد اکولوژیک - بهرهوري بهینه جریان و سیلاب - و اقتصادي- اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد.
