بخشی از مقاله
چکیده
عالمتاج قائم مقامی متخلص به ژاله از شاعران اواخر دوره مشروطه است که شعر او به واسطه آنکه بی پروا به مسائل زنان هم عصرش پرداخته مورد توجه قرار گرفته است ژاله در اشعارش علاوه بر بیان حالت و وضعیت زندگی شخصی خود به عنوان یک منقد اجتماعی متاثر از فضایی که در ادبیات به واسطه به وجود آمدن انقلاب مشروطه ایجاد شد ظاهر می شود. ژاله برای بیان منویاتش و اعتراضاتش به فضایی که بر زندگی زنان حاکم است از طنز و هجو استفاده میکند . طنز تلخ ژاله در این دوره قابل توجه و تامل است و می توان او را را اولین زنی دانست که با صراحت و با زبانی طنز دنیای مردان را به اتتقاد میگیرد.
مقدمه
طنز چیست؟ ذیل وازه طنز در فرهنگ معین نوشته شده : افسوس کردن ، مسخره کردن ،طعنه زدن، سرزنش کردن - معین 87ص - 1547 طنز اگرچه به عنوان یک صنعت ادبی و هنری کارآمد، در طول تاریخ همواره در بافت بزرگ ترین آثار نویسندگان و شاعران حضور داشته و رگه هایی از طنز از همان آغاز شکل گیری ادبیات فارسی در آثاری چون منظومه درخت آسوریک، در دوره اشکانیان دیده می شود وعلاوه برآن در شعر اولین شاعران پارسی گوی چون رودکی، شهید بلخی، منجیک ترم ذی و ...به چشم می خورد؛ اما تاکنون تعریف دقیقی از طنز و انواع آن در زبان فارسی ارائه ن شده وانتخاب واژه های متعدد : طعنه، کنایه، تعریض، مطایبه، طرفه و غیره مانع از استقرار یک مفهوم جامع و مشخص در آثار پژوهشگران و نویسندگان شده است.
به طور کلی در ادبیات فارسی اعم از نظم و نثر، بعضی از واژه ها از جمله هزل ، هجو و طنز به جای یکدیگر به کار رفته اند و مرز بین آن ها برای بسیاری از مردم ، حتی شعرا و نویسندگان ،مبهم است و یا در برخی موارد، هزل و طنز ذیل هجو گنجانیده شده و به عنوان نوع مستقل ادبی مطرح نشده است.
برخی هم طنز را زیرمجموعه هزل و هجو و گروهی هجو را از فروع طنز شمرده اند و بعضی آن قدر به هزل بها داده اند که زبان را به دو دسته جد و هزل تقسیم کرده اند، اما استعمال کلمه طنز برای اانتقادی که به صورت خنده آور و مضحک بیان می شود در فارسی معاصر سابقه طولانی ندارد هرچند طنز در تاریخ بیهقی و دیگر آثار قدیم زبان فارسی به کار رفته است. در روزگار ما طنز را به معنی ساتیر به کار می برند که در واقع رساتر از هجو هزل است.
نگاهی که قصد داریم رد پای آن را در شعرهای ژاله قائم مقامی پیگیری کنیم ولی پیش از آنکه به طنز در اشعار ژاله بپردازیم باید وضعیت دورانی را که شاعر در ان می زیسته و طنز های این دوره را بررسی نماییم
مشروطه در ایران
در نیمه دوم قرن سیزدهم اندیشههای ضد استبدادی زمینه را برای شوش و انقلاب آماده می کند. ایران زمان قاجار که همه معایب یک مستعمره را داراست و به شدت تحت نفوذ استعمارگران. به ویژه انگلیس و روسیه است. در سال 1221ه.ش چند مبلغ زن و مرد اروپایی اولین دبستان دخترانه پسرانه را در ارومیه راه اندازی کرده وهمزمان با آن امریکایها اجازه تاسیس مدرسه دخترانه در تهران می گیرند. هرچند که شرط تاسیس آن عدم حضور دختران مسلمان است.
در سال 1268ه.ش نیز هفت مدرس اروپایی برای تدریس طب و ریاضی در دارالفنون به ایران می آیند. این نفوذ و رفت و آمدها باعث آشنایی ایرانیان با تحولات دیگر کشورها وافزایش مطالبات و تحول خواهی می گردد. در این دروه اولین روزنامه دولتی ایران به نام »کاغذ اخبار« در سال1252ه.ش - آرین پور،1350 ،ص - 235 شروع به کار می نماید.استبداد ودر کنار آن افزایش آگاهی ها باعث می شود تا مقدمات انقلابی بزرگ در ایران فراهم شود .
در پایان دوره ناصری،آغازدوره جدیدی در تاریخ ادبیات سیاسی ایران است.بانوشتههای انتقادی روشنفکران، ادبیات فارسی رنگ دیگری گرفت و در تاریخ سیاسی ایران جنبشی پدید آمد. برآیند این تأثیر متقابل، آگاهی و هشیاری گروهی بود که به مداومت این حرکت یاری کردند وسبب دگرگونی ساختار جامعه شدند.
قالب های پیش ساخته سنتی و فرهنگی از هم پاشیدند تا جایی که، دختر شاه، تاجالسلطنه به انتقاد از دربار پدر و برادرش ناصرالدین شاه ومظفرالدین شاه قلم زد.حرکت آگاهکننده ای که از ادبیات آغاز شده بود درعرصه اجتماع گسترش یافت. پایگاه استبداد و اقتدار سیاسی حاکمان لرزید. اندیشه گران با افکارنو وطرح آن در نوشتههای ادبی خواستار آزادی و فروپاشی استبداد بودند و در واقع رهبری اندیشه سیاسی با آنها بود اگرچه عملاً قدرت را کسان دیگر در دست داشتند. - همان - عنصر تحول و دگرگونی مهمترین ویژگی اندیشه و فرهنگ و ادبیات این دوره است این ویژگی به صورت چشمگیری در زبان این عصر پژواک یافت. تارو پودهای کهنه و فرسوده زنجیر های پولادین رکه در طی قرنها بر پیکر زبان بسته شده بود یکی پس از دیگری گشوده می شد این زبان در آستانه تغییر ،از تحولات اساسی در جامعه حکایت داشت
زنان و مشروطه
در این بیداری زنان نیز سهیم هستند. سهم آنها در این شورش ها بسیار است. زیرا به گفته یکی از اروپاییان که به ایران سفر کرده، وضعیت زنان در دوره قاجار به غیر از زنان اشراف که زندگی مجلل تری حتی نسبت به همتایان خود در اروپا دارند، از دیگر سرزمین های اسلامی نیز پایین تر است. - فوران ، 83 ص - 205 اما به گفته ساموئل بنجامین در کتاب ایران و ایرانیان عصر ناصر الدین شاه در مورد وضعیت زنان در اواخر قاجار:»اگر عجولانه قضاوت ونتیجه گیری شود که زنان ایرانی عقب افتاده،بی اطلاع ونادان هستند اشتباه محض است گرچه آنها تحصیل کرده و آشنا به تمدن غرب نیستند.
ولی به هیچ وجه کودن نیستند ودر امور اجتماعی و سیاسی نفوذ دارند و در پشت پرده خیلی از کارها با مساعدت آنها می گذرد.
مسلم است که چنین شرایطی بر شعر نیز تأثیرگذار است. به ویژه شعر زنان که شعری در قید و بندهای مرسوم بوده است. و صدای زنانه که در آن 13 قرن محبوس و زمزمه واربوده آهسته آهسته شنیده می شود . جدای از زنان مردان نیز در این دوره در مورد حقوق زنان صحبت می کنند.کسانی چون لاهوتی،عشقی، کسروی، ایرج میرزا وغیره در نوشتههایشان از آزادی وآموزش زنان صحبت می کنند ودکتررفیع خان امین مقاله ای با نام »فمنیست« وتقی رفعت مقاله ای با عنوان »فمینا« را در روزنامه »تجدد« و» آزادیستان« به چاپ می رسانند.
جامعه در حالتی میان سنت و مدرن شدن سرگردان است . تمایل به نوگرایی افزایش می یابد .مساله زن و حقوق او در جامعه سنتی ایران که خواستهای جدید بود وغربی مینمود و طرح آن برخوردها و چالش های گوناگونی به همراه داشت. اگرچه انقلاب مشروطیت نتوانست ارزشهای کهنه را ریشه کن کند و اوضاع جامعه را به طور کلی از نظر فرهنگی دگرگون کند، اما سبب شد تا افکار مترقی در جامعه گسترش یابد و همین اندیشههای نو سبب شد تا روش تقلیدی که در ادبیات مرسوم بود، از بین برود و شاعران مضمونهای تازه ای را در شعر به کار گیرند، بدین ترتیب نخستین جلوههای تجدد با اندیشههای انقلابی آراسته شد و ادبیاتی سیاست زده به وجود آمد که از چندنظر تازه بود
در این دوره شاهد چاپ اولین روزنامه زنان بنام »دانش« و»شکوفه «به مدیریت مریم" مزین السلطنه" - دکتر کحال - هستیم این نشریه به منظور دفاع ازحقوق زن ایرانی در سال1289ه..ش با مندرجاتی در مورد زنان به چاپ می رسد
این نشریه در سر آغاز خود را ادبی- اخلاقی معرفی می کند.در این نشریه علاوه برچاپ شعرهای که در مورد زنان و حقوق آنها توسط مردان سروده می شود، شاهدچاپ شعر زنان نیز هستیم .در شماره بیست صفحه دوم این نشریه اولین شعر یک زن بنام" آغا خانم" - معارف خواه - ملقب به نلی چاپ شده است .
در دوره سلطنت کوتاه مظفرالدین شاه که با نوشتههای اندیشهگران، پیدایش جریان تاریخی مشروطه سریعتر شد و در نتیجه ساختار جامعه دگرگون گشت، متقابلاً جامعه پر از تنش نیز خصلتی انقلابی به شعر شاعران داد و این تأثیر را دو سویه کرد." سید اشرف الدین گیلانی"، "دهخد"ا،" بهار"، و "عارف"، "ادیبالممالک"، "لاهوتی"،" عشقی" در متن جریان های زنده انقلابی ادبی آن زمان ضمن تأثیرگذاری بر اوضاع سیاسی، سیاست را در قالب شعر ریختند اما شاعران زن بر پیدایش انقلاب سیاسی مشروطه تأثیری نداشتند و تأثیرپذیری آنها از محیط سیاست زده مدت ها پس از امضاء مشروطه بود
