بخشی از مقاله
چکیده
علل و عوامل مختلف و جریان هاي اجتماعی، سیاسی عصر مشروطه، باعث شد تا شعر این دوره نیز سیري متفاوت را برگزیند. دنیاي شگفت انگیز و متحول جدید، ادبیات، خصوصًا شعر را دستخوش تحول نمود و ساختار درونی و محتوایی آن را در هم ریخت. شاعران با توجه به نیاز مخاطبین شعر میسرودند. از همین رو، شعر ساده شد تا بیشتر مورد پسند عامه قرار گیرد و ابزاري چون طنز و نقیضه به همراه سادگی به کمک شاعر آمد تا سلاح مبارزهي او با هر گونه بیعدالتی و عقبماندگی باشد و با جذاّبیت خاص خود یکی از عوامل ماندگاري شعر دورهي مشروطه در دورههاي بعد از خود نیز گردید. شعرایی چون نسیم شمال، ادیبالممالک فراهانی، دهخدا و بهار در این دایره خوش درخشیدند که الگوي اولیهي این طنزگوییها را از قلیزاده - یک ایرانیتبار ساکن قفقاز - و علی اکبر طاهرزاده - متخلّص به صابر - از گردانندگان روزنامهي ملّانصرالدین برگرفتند. نقیضه نیز در طنز عصر مشروطه از پدیدههاي این دوره به حساب میآمد که باعث شیرین و جذّابتر شدن طنز این دوران شد و در این زمینه نیز ایرج میرزا، میرزادهي عشقی بیشتر هنرنمایی نمودهاند.
کلید واژه: طنز، نقیضه، شعر اجتماعی، مشروطه
-1 مقدمه
طنزپردازان بزرگ، معلّمان بزرگ جامعهاند، جراحان حاذق که غدههاي چرکین و تومورهاي مرگآور را به تیغ طنز میسپارند تا سلامتی و راستی و درستی بماند و کژي و پلشتی و ناراستی نپاید. هنر طنزپردازان، هم شناخت نارواییها و زشتیهاست و هم طرح هنرمندانه و زیرکانهي آنها. البته این همه طنز نیست. طنز رسالتی گستردهتر و ژرفتر بر عهده دارد که تنها بخشی از آن گفته آمد. مرهم بر زخمها نهادن، جانها را به مهمانی لطائف و طرائف بردن نیز قلمروهاي دیگر این هنر نغز و بدیع است.حضرت علی - ع - که طرفهگویی و ظریفانه و طنّازانه گفتن، شیوهي مرضیهي اوست، میفرماید: »اﱠن هذه القلوب تملﱡ کما تملﱡ الابدان، فاتبغوا الها طرائف الحکم«؛ »قلبها خسته میشوند همانگونه که تن ها خسته میشوند، آن را به طرفهها و ظرافتهاي حکیمانه، طراوات و شادابی و شگفتی ببخشید.«
قلمرو طنز، مثل همهي قلمروهاي هنري، کشف و بدیههگویی و لطیف و ظریف گفتن است و دشوارتر آن است که طنز به مرزهاي اجتماعی، سیاسی برسد که هزار نکتهي باریکتر از مو این جاست و به قول نسیم شمال آهسته رفتن و آهسته آمدن و شاخ گربه نخوردن همین جا چهره مینماید. طنزي که به معضلات اجتماعی، سیاسی بپردازد و به سلامت از این عرصه سر برآورد، این بیت حافظ شایستهي آنان خواهد بود:آشنایان ره عشق در این بحر عمیق غرقه گشتند و نگشتند به آب آلوده شاعر طنّاز عصر مشروطه از آنجایی که خود مبارز بودند صرفاً هنرمند از هیچکدام از سختیها نهراسید، خود گریست ولی بنا بهمیل مخاطب خود جامعه را خنداند. ذرهبین طنز عیوب اجتماعی را بزرگنمایی کرد تا با آشکارتر شدن آنها، راهحلّی براي از بین بردنشان یافت شود و تا حد بسیار زیادي در این راه به اهداف خود نایل آمدند.
-2 طنز
»طنز1 در لغت به معنی مسخره کردن و طعنه زدن و در اصطلاح، شعر یا نثري که صفات اخلاقی یا مفاسد اجتماعی، با شیوهاي تمسخرآمیز و اغلب مستقیم بازگو شود - «میرصادقی، . - 180-183 :1373»جاناتان سویفت«، طنزپرداز مشهور انگلیسی، میگوید: »طنز لطیفهاي است که در آن هر کس، هر چهرهاي را در آن کشف میکند، مگر چهرهي خودش را - «همان، ذیل طنز - .زبان طنز مانند هجو و هزل با کینهتوزي و انتقامجویی همراه نیست؛ بلکه شکل هنري اعتراض و سپس درمانبخش کاستیها و عیوب جامعه است . به همین دلیل، آثار طنز در زمان خفقان و فشار در جوامع، کاربرد بیشتري دارد. مبناي طنز بر شوخی و خنده است، اما این خنده، خندهي شادمانی نیست.خندهایست تلخ و جدي و کمابیش زننده و نیشدار که با ایجاد ترس و بیم خطاکاران را متوجهي خطاي خود میسازد و نواقصی را که در حیات اجتماعی پدید آمده است، برطرف میکند و از همه مهمتر جنبهي آگاهسازيِ آن است.
هرچه مخالفت نویسنده و بغض و کینهي او نسبت به حوادث زندگی شدیدتر باشد، به همان نسبت، طنز، کاريتر و دردناكتر خواهد بود و از شوخی و خندهي ساده به مرتبهي اعلاي »طنز واقعی« نزدیکتر میشود.»طنزنویسی بالاترین درجه نقد ادبی است. طنزنویس به شرط آنکه حوادث و چهرهها را دگرگون نکند، از فانتزي رئالیستی و از اصول دیگر هنر بدیعی استفاده میکند و این حوادث و چهرهها را برجستهتر و نمایانتر از آنچه هست، جلوه میدهد. و در بند آنکه تابلو، راست و درست - عینی - باشد، نیست - «آرینپور، :1387 ج2، . - 37طنز حقیقی، بی هدف و رویایی و وهمی نیست، یورش طنزنویس به »زشتی و پلیدي« زمانی موثّر میافتد که »نیکی و زیبایی« پیوسته مدنظر او باشد. »ایجاد تصور دربارهي یک زندگی عالی و زیبا از راه تصویر جهات پست و ناشایست زندگی و بیدار کردن شوق کمال مطلوب در خواننده از وظایف مهم طنز رئالیستی است - «همان:. - 37
